امروزه صنایع دستی به عنوان جلوه‌ای از هنر-صنعت، نماد خلاقیت فردی و هویت فرهنگی جوامع محسوب می‌شود. شورای جهانی صنایع دستی(WCC) که در سال ۱۹۶۴ به همت فعالان هنرهای سنتی در نیویورک تاسیس شد، فلسفه‌اش را حفظ مهارت‌ها و دانش‌های بومی در کنار توسعه اقتصاد منطقه‌ای می‌داند. در بیانیه‌های جهانی تاکید شده است که صنایع دستی با استفاده از مواد اولیه محلی و شیوه‌های دست‌ساز، هم ارزش فرهنگی دارند و هم به تامین معاش محلی کمک می‌کند. به همین دلیل روز جهانی صنایع دستی فرصتی است برای بازخوانی سنت‌ها و تشویق دولت‌ها و جوامع به حمایت از این هنرهای ماندگار.
صنایع دستی، میراث فرهنگی جهانی
صنایع دستی اگرچه به طور فیزیکی اشیا یا محصولات دست‌ساز هستند، اما در حقیقت انتقال مهارت‌های فرهنگی و دانش بومی به نسل‌های بعدی را امکان‌پذیر می‌سازند. یونسکو در تبیین «مصنوعات سنتی» بر جنبه‌های ناملموس آن تمرکز دارد، یعنی توجه اصلی بر مهارت، دانش و تجربه هنرمندان سنتی است و نه صرفا خود اشیاء ساخته‌شده. به این ترتیب صنایع دستی بخشی از میراث فرهنگی ناملموس بشر تلقی می‌شود. به طور مثال یونسکو از صنایع دستی قالیبافی ایرانی به‌عنوان یکی از برترین میراث فرهنگی دنیا یاد کرده است، قالی‌های شهرهایی نظیر تبریز، کاشان و کرمان با طرح‌های پیچیده و رنگ‌های طبیعی نه تنها هویت فرهنگی ایران را نمایش می‌دهند بلکه در بازارهای جهانی نیز جایگاه ویژه‌ای یافته‌اند.
در بسیاری از تمدن‌های کهن نیز انواع سفال، منسوجات، جواهرات و ابزارهای دست‌ساز وجود داشته‌اند و به‌صورت نسل به نسل منتقل شده‌اند. امروزه نیز شهرها و روستاهایی در نقاط مختلف دنیا (از جمله ایران) تحت عنوان «شهرهای جهانی صنایع دستی» شناخته شده‌اند که نشانه تمرکز و غنای این هنرها در آن مناطق است. برای نمونه ایران با داشتن دست‌کم ۱۱ شهر و ۳ روستای صنایع دستی، حدود ۲۴ درصد از کل شهرهای جهانی صنایع دستی ثبت‌شده در جهان را در اختیار دارد.
جایگاه صنایع دستی در جهان امروز
صنایع دستی در عصر حاضر علاوه بر جنبه‌های فرهنگی، نقش‌های اقتصادی و گردشگری مهمی نیز ایفا می‌کند. برگزاری نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های صنایع دستی و توجه رسانه‌ها، به حفظ هویت فرهنگی جوامع کمک می‌کند و همزمان گردشگران بسیاری را به‌سوی مناطق تولید این هنرها جلب می‌کند. برای مثال در کشور مراکش، صنایع دستی حداقل ۵.۲ درصد از اشتغال ملی را تشکیل می‌دهد و حدود ۰.۸۴ درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص داده است. تلاش‌های توسعه صنعت گردشگری در مراکش به‌گونه‌ای است که سهم صنایع دستی در اقتصاد گردشگری را ارتقا دهد. در مکزیک نیز صنایع دستی تقریباً ۴۶۰ هزار فرصت شغلی فراهم می‌کند و نزدیک به ۲۰ درصد از کل سهم «صنایع فرهنگی» در تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می‌دهد. افزون بر این، صنایع دستی منبع مهم درآمد برای خانواده‌های مناطق روستایی و کمتر توسعه‌یافته است.
از منظر توسعه پایدار و عدالت اجتماعی نیز، صنایع دستی جایگاه ویژه‌ای دارند. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که صنایع سنتی اغلب با الگوهای «مد کُند» (slow fashion) همخوانی دارد. به‌عنوان مثال هنر گلابتون‌دوزی کانثا در هند (Kantha) نه‌تنها به توانمندسازی زنان پناهنده کمک کرده بلکه مد پایدار را ترویج داده است.
به‌طور کلی، صنایع دستی می‌توانند بخشی از «اقتصاد خلاق» سبز باشد که ضمن حفاظت از محیط‌زیست، فرصت‌های درآمدی جدیدی در جوامع محلی ایجاد می‌کند. سازمان ملل و یونسکو همواره بر این نکته تاکید کرده‌اند که توسعه صنعت صنایع دستی باید همراه با تامین معیشت بومیان و حفاظت از میراث فرهنگی باشد.
کشورهای پیشرو در صنایع دستی
چندین کشور در جهان شهرت و پیشتازی ویژه‌ای در صنایع دستی دارند. هند یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان منسوجات و صنایع دستی جهان است و وزارت بافندگی و نساجی این کشور سالانه نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین‌المللی برگزار می‌کند. به‌عنوان نمونه، یونسکو و شورای جهانی صنایع دستی در نوامبر ۲۰۲۴ در دهلی‌نو «مجمع جهانی صنایع دستی» را برگزار کردند تا نقش صنایع سنتی در اقتصاد پایدار و تبادلات فرهنگی را بررسی کنند.
چین نیز تاریخچه دیرینه‌ای در کار با ابریشم و سفال دارد، هنرهایی مانند ابریشم‌گری (شامل پرورش کرم ابریشم و منسوجات ابریشمی) در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت شده‌اند. مراکش با تولید دستبافته‌ها، سفال و چرم سنتی شناخته می‌شود و صنعت گردشگری قوی آن‌جا، بازار بین‌المللی برای صنایع دستی ایجاد کرده است. مکزیک به‌ویژه در بخش منسوجات روستایی و کاشی‌سازی پیشتاز است و هم‌اکنون حدود ۱۹ درصد از تولید ناخالص داخلی فرهنگی مکزیک مربوط به صنایع دستی است و ایران نیز در جایگاه سوم جهان در تولید صنایع دستی قرار دارد (پس از هند و چین).
از نگاه تجارت بین‌الملل، حجم کل معاملات صنایع دستی در جهان حدود ۸۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است که حکایت از ظرفیت بالای این بازار دارد. این کشورها در نظام‌های حکومتی خود نیز نهادهای ویژه صنایع دستی (مانند دفاتر صنایع‌دستی و آموزشگاه‌های تخصصی) را تقویت کرده و در اعزام هنرمندان به نمایشگاه‌های خارجی و تبادل تجربه با یکدیگر پیش‌قدم‌اند.
نقش ایران در صنایع دستی
ایران یکی از غنی‌ترین کشورها از لحاظ تنوع صنایع دستی است. آمارها نشان می‌دهد که از حدود ۶۰۰ رشته صنایع دستی ثبت‌شده جهانی، بیش از ۴۵۰ رشته متعلق به ایران است، یعنی حدود ۷۵ درصد صنایع دستی ثبت شده در جهان، ایرانی هستند. این آمار، جایگاه بی‌بدیل ایران را در حفظ میراث جهانی این هنرها تایید می‌کند. همچنین، ایران با داشتن ۱۱ شهر و ۳ روستای صنایع دستی از ۵۹ شهر و روستای صنایع‌دستی شناخته‌شده جهان، حدود ۲۴ درصد از این عناوین را در اختیار دارد. به‌عنوان نمونه، شهر اصفهان در سال ۲۰۱۵ به عنوان «شهر جهانی صنایع دستی و هنرهای سنتی» توسط یونسکو معرفی شد. همچنین شهر کاشان که به شهر موزه‌ها مشهور است، در توسعه صنایع دستی پیشگام است و زیرساخت‌های هنری فراوانی دارد. قالیبافی و نقوش سنتی فرش ایران از هنرهای شاخص هستند به‌گونه‌ای که یونسکو قالیبافی ایرانی را جزو برترین صنایع دستی جهان می‌داند.
البته از نظر صادرات و اقتصاد، هنوز جای کار فراوان است. بر اساس آمارهای گمرک ایران، ارزش صادرات رسمی صنایع دستی کشور در سال گذشته حدود ۲۲۴ میلیون یورو بوده که با صادرات چمدانی (غیر رسمی) تقریبا به همین اندازه رسیده است. این رقم در مقابل سهم ناچیز ایران (کمتر از یک دهم درصد) از تجارت جهانی صنایع دستی، بسیار پایین است.
در عین حال شمار تولیدکنندگان صنایع دستی در ایران قابل‌توجه است: ۸۰ درصد از فعالان این صنعت زنان هستند و بیش از ۵۷۰ هزار نفر به صورت مشخص در این حوزه کار می‌کنند. علاوه بر آن حدود یک میلیون زن خانه‌دار نیز به‌طور غیر رسمی صنایع دستی تولید می‌کنند. ظرفیت ایجاد اشتغال در صنایع دستی نیز بالاست، مقامات وزارت میراث فرهنگی پیش‌بینی کرده‌اند که با توسعه زنجیره تولید و صادرات، سالانه حدود ۱۰۰ هزار شغل پایدار جدید می‌توان ایجاد کرد.
دولت نیز برنامه‌هایی برای حمایت از این بخش دارد. طرح ملی توسعه صنایع دستی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شده و در آذرماه تصویب شده است. ضمن این که برنامه هفتم توسعه، دستیابی به یک میلیارد یورو صادرات صنایع دستی سالانه را هدف‌گذاری کرده است. وزیر میراث فرهنگی بارها بر اهمیت صادرات صنایع دستی تاکید کرده و گفته است: «صادرات صنایع دستی کلید حل مشکلات این حوزه است. اگر صادرات شکل بگیرد، هم اشتغال و هم اقتصاد مناطق زنده می‌شود».
از سوی دیگر، در حوزه صنایع دستی نیاز به حمایت‌های قانونی، تامین مالی و بازاریابی گسترده احساس می‌شود. صاحب‌نظران ضمن اشاره به مجموعه ظرفیت‌های فرهنگی ایران در صنایع دستی، راهکارهایی مانند برندسازی هنرمندان، توسعه بازارهای الکترونیک و تقویت نمایشگاه‌های بین‌المللی را ضروری می‌دانند.
چشم‌انداز آینده
به طور خلاصه، صنایع دستی پلی میان گذشته و آینده فرهنگی و اقتصادی جوامع است. آمارها نشان می‌دهد ایران در عرصه متنوع‌ترین هنرهای سنتی جهان جایگاه ممتازی دارد، اما برای بهره‌گیری کامل از این ظرفیت باید فرآیندها و زیرساخت‌های مناسب فراهم شود. جهان نیز روز به روز درک بیشتری از اهمیت صنایع دستی پیدا می‌کند و آن را بخشی کلیدی از توسعه پایدار و هویت فرهنگی خود می‌بیند. آینده صنایع دستی در ایران و جهان مستلزم تقویت آموزش هنرهای سنتی به نسل جوان، بهره‌گیری از فناوری در عرضه محصولات و حمایت مستمر دولت‌ها است. با چنین رویکردی، صنایع دستی نه تنها میراثی گرانبها برای نسل‌های آینده خواهد بود، بلکه موتور محرکی برای توسعه اقتصادی و فرهنگی فراهم می‌کند.
انتهای پیام/
