مشهد، به‌عنوان یکی از شهرهای تاریخی و فرهنگی ایران، نه تنها جاذبه‌های مذهبی و زیارتی خود را به زائران و گردشگران عرضه می‌کند، بلکه به دلیل قدمت تاریخی و فرهنگی‌اش، مملو از خانه‌های تاریخی است که هر کدام داستانی جذاب از گذشته این شهر را روایت می‌کنند. این خانه‌ها، که اکثراً متعلق به دوران قاجار و پهلوی هستند، نه تنها از نظر معماری جذاب و دیدنی هستند بلکه نمایانگر سبک زندگی و فرهنگ‌های مختلف ایرانی در طول تاریخ نیز می‌باشند. از خانه‌هایی که در دل بافت قدیم شهر قرار دارند، تا عمارت‌هایی که در گوشه و کنار مشهد از دوران‌های مختلف به جا مانده‌اند، هر یک از این بناها داستانی برای گفتن دارند و تجربه‌ای منحصر به فرد از گذشته و حال مشهد به بازدیدکنندگان عرضه می‌کنند.
خانه داروغه
خانه داروغه یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی شهر مشهد است که در اواخر دوران قاجار و اوایل دوره پهلوی اول ساخته شده است. این خانه متعلق به “محمد یوسف خان داروغه”، رئیس وقت نظمیه مشهد بوده که به عنوان مقام ارشد امنیتی شهر، نقشی مهم در ساختار اداری و اجتماعی آن زمان داشته است. بنای خانه نشانگر آمیختگی سبک معماری ایرانی و روسی است، که در زمان قاجار از طریق روابط تجاری و فرهنگی میان ایران و روسیه به شهرهای خراسانی نفوذ کرد. اهمیت تاریخی این خانه تنها در معماری منحصربه‌فرد آن نیست، بلکه در نوع طراحی فضاها، کاربرد کاشی‌های رنگی، درهای چوبی مشبک، و آیینه‌کاری‌هایی است که آن را به نمونه‌ای کمیاب از خانه‌های رجال قاجاری در شرق کشور تبدیل کرده است. خانه داروغه به دلیل قرارگیری در بافت تاریخی و نزدیک به بازارهای قدیمی مشهد، از نظر فرهنگی نیز اهمیت زیادی دارد.
امروزه خانه داروغه پس از بازسازی گسترده، به یکی از مقاصد گردشگری محبوب مشهد تبدیل شده و بازدیدکنندگان زیادی را به خود جذب می‌کند. این بنا با دقت و حفظ جزئیات معماری اصیل، به حالت اولیه‌اش بازگردانده شده و اکنون با فضای حیاط آجرچین‌شده، آب‌نماها، طاق‌نماهای زیبا و تزئینات چشم‌نواز، پذیرای عموم مردم است. در این خانه امکان بازدید آزاد، عکاسی، و تجربه‌ی فضایی تاریخی در دل بافت سنتی مشهد فراهم شده است. همچنین به دلیل موقعیت مرکزی و نزدیکی به سایر جاذبه‌های تاریخی، بازدید از این مکان می‌تواند بخشی از یک تور پیاده‌روی شهری باشد. برای مسافرانی که از شهرهای دیگر به مشهد سفر می‌کنند، به‌ویژه گردشگرانی که با پرواز شیراز به مشهد وارد شهر می‌شوند، دسترسی به خانه داروغه بسیار ساده و سریع است؛ از فرودگاه مشهد با کمتر از ۲۰ دقیقه رانندگی می‌توان به این اثر تاریخی رسید و تجربه‌ای اصیل از معماری و فرهنگ خراسانی داشت.
- آدرس: خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه
- فاصله تا حرم: حدود ۸۰۰ متر
- ساعات بازدید: ۸:۰۰ الی ۱۴:۰۰ و ۱۶:۰۰ الی ۲۰:۰۰
- هزینه بازدید: ۶ هزار تومان (در سال ۱۴۰۴)
خانه توکلی
خانه تاریخی توکلی یکی دیگر از آثار شاخص دوره قاجار در شهر مشهد است که قدمت آن به اواخر این دوران بازمی‌گردد. این خانه به یکی از تجار بانفوذ شهر به نام «حاج حسین توکلی» تعلق داشته که از فعالان اقتصادی منطقه خراسان بوده است. معماری این بنا تلفیقی از سبک قاجاری با المان‌های سنتی مشهدی است و به‌واسطه ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی چون نمای آجری زیبا، پنجره‌های ارسی، تزئینات گچی و گنبدهای خاص خود، از سایر خانه‌های تاریخی منطقه متمایز شده است. خانه توکلی به‌عنوان نمادی از شکوه و ثروت بخش بازرگانی مشهد در دوران قاجار شناخته می‌شود و بازدید از آن فرصتی برای درک بهتر ساختار اجتماعی، معماری، و روابط تجاری آن دوران است. این خانه در بافت مرکزی مشهد، در مجاورت بازارهای قدیمی و مسیر زائران حرم مطهر امام رضا (ع) واقع شده و از همین رو نیز اهمیت فرهنگی و زیارتی خاصی دارد.
برای مسافرانی که از جنوب کشور به مشهد سفر می‌کنند، به‌ویژه آن‌هایی که به تاریخ و معماری ایرانی علاقه‌مندند، بازدید از خانه توکلی یک انتخاب ارزشمند است. این خانه با ترکیبی از زیبایی‌های معماری قاجاری و تزیینات کاشی‌کاری رنگین، نمایانگر روح شهر در سده‌های گذشته است. اگر قصد دارید از اهواز به مشهد بیایید، استفاده از گزینه‌هایی مانند پرواز اهواز به مشهد می‌تواند سفرتان را هم راحت‌تر و هم سریع‌تر کند. فاصله کم فرودگاه تا محدوده بافت تاریخی شهر این امکان را فراهم می‌کند که تنها با یک مسیر کوتاه به دیدن خانه توکلی و دیگر بناهای ارزشمند اطراف آن بروید و در یک روز پر از کشف و تجربه، با هویت معماری مشهد آشنا شوید.
- آدرس: خیابان نواب صفوی، جنب بازار فرش فروش‌ها
- فاصله تا حرم: حدود ۱ کیلومتر
- ساعات بازدید: ۸:۰۰ الی ۱۴:۰۰ و ۱۶:۰۰ الی ۲۰:۰۰
- هزینه بازدید: رایگان
خانه ملک
خانه ملک از باارزش‌ترین بناهای تاریخی شهر مشهد است که در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول ساخته شده و به «محمدتقی ملک‌التجار» یکی از بازرگانان و خیرین نام‌آشنای مشهد تعلق داشته است. این خانه در خیابان امام خمینی واقع شده و نشان‌دهنده شکوه معماری شهری در دوره‌ای است که مشهد در حال گذار از بافت سنتی به سبک‌های جدید معماری بود. ساختار معماری خانه ملک از نوع اندرونی – بیرونی بوده و با استفاده از آجرکاری ظریف، پنجره‌های چوبی مشبک، نقوش گچی و سقف‌های چوبی تزئین‌شده، جلوه‌ای از هنر و ذوق معماران قاجاری را به نمایش می‌گذارد. از آنجا که محمدتقی ملک نقشی فعال در تجارت و خیریه‌های مشهد داشت، خانه او به‌عنوان محلی برای دیدار بازرگانان، بزرگان و شخصیت‌های فرهنگی شهر نیز شناخته می‌شده است. بازدید از این خانه، فرصتی نادر برای لمس تاریخ اجتماعی، اقتصادی و معماری مشهد در دوران مدرن اولیه است.
خانه ملک پس از سال‌ها بی‌توجهی، در دهه گذشته مورد مرمت جدی قرار گرفت و امروز به‌عنوان یکی از مکان‌های فرهنگی شاخص مشهد شناخته می‌شود. این خانه در اختیار اداره میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد و علاوه بر بازسازی فیزیکی، به‌طور تخصصی مستندسازی شده است. در حال حاضر، خانه ملک به مرکز آموزش و ترویج صنایع‌دستی تبدیل شده و در آن دوره‌هایی همچون قلم‌زنی، معرق‌کاری، سفالگری و گلیم‌بافی برگزار می‌شود. علاوه بر آن، فضای حیاط برای رویدادهای فرهنگی فصلی و نمایشگاه‌های هنری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. بازدیدکنندگان می‌توانند در ساعات مشخص از بخش‌های مختلف خانه دیدن کنند و با تاریخچه آن از طریق تابلوهای اطلاعاتی آشنا شوند. نورپردازی شبانه و ساماندهی دسترسی پیاده باعث شده خانه ملک در مسیرهای گردشگری شهری جایگاه ثابتی بیابد و الگویی موفق برای بازسازی و بهره‌برداری فرهنگی از خانه‌های تاریخی باشد.
- آدرس: خیابان امام خمینی، بین امام خمینی ۳۱ و ۳۳، روبروی سه‌راه دارایی
- فاصله تا حرم: حدود ۲ کیلومتر
- ساعات بازدید: ۸:۰۰ الی ۱۸:۰۰ (به‌جز ایام تعطیل و سوگواری)
- هزینه بازدید: رایگان
خانه امیری
خانه امیری یکی از بناهای تاریخی مهم در شهر مشهد است که به دوره قاجار بازمی‌گردد و با معماری سنتی و بومی خراسانی ساخته شده است. این خانه در گذشته متعلق به خانواده “امیری” بوده که از جمله خانواده‌های با سابقه در زمینه بازرگانی و فعالیت‌های خیریه در مشهد شناخته می‌شدند. بنای خانه دارای معماری اصیل چهارصفه‌ای با تاکید بر فضاهای اندرونی و بیرونی است که نشان‌دهنده سبک زندگی طبقه مرفه مشهدی در آن دوران بوده است. تزیینات آجری ظریف، گچ‌بری‌های هنرمندانه، سقف‌های چوبی و پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی از جمله ویژگی‌هایی است که به این خانه جلوه‌ای خاص بخشیده‌اند. اهمیت این خانه نه تنها در زیبایی معمارانه‌اش بلکه در نقش تاریخی آن به‌عنوان محل گردهمایی تجار، دانشمندان و بزرگان شهر نهفته است. در واقع خانه امیری، تصویرگر فضایی از تاریخ اجتماعی و فرهنگی مشهد در قرون گذشته است.
برای دوستداران معماری سنتی که از شهرهای با ریشه‌های عمیق فرهنگی مانند اصفهان راهی مشهد می‌شوند، خانه امیری یک نقطه دیدنی و ارزشمند است. معماری این خانه، گرچه به سبک خراسانی ساخته شده، اما در بسیاری از عناصر خود با فضاهای سنتی اصفهان نیز شباهت دارد. اگر سفر خود را با پرواز اصفهان به مشهد آغاز کرده‌اید، رسیدن به این خانه از فرودگاه مشهد تنها چند کیلومتر فاصله دارد. بازدید از خانه امیری می‌تواند آغاز خوبی برای درک فضای فرهنگی شرق ایران باشد، جایی که هویت بومی، آرامش فضایی، و اصالت طراحی در کنار هم، تصویری کامل از یک خانه ایرانی را به نمایش می‌گذارند.
- آدرس: خیابان امام خمینی، بین خراسانی ۱۹ و امام خمینی ۳۴
- فاصله تا حرم: حدود ۲ کیلومتر
- ساعات بازدید: ۸:۰۰ الی ۱۳:۳۰
- هزینه بازدید: رایگان
خانه غفوری
خانه غفوری یکی از آثار با ارزش و کمتر شناخته‌شده مشهد است که قدمتی حدود ۱۲۰ ساله دارد و در دوره پایانی قاجار ساخته شده است. این خانه متعلق به یکی از پزشکان نامدار مشهدی به نام دکتر غفوری بوده که در زمینه درمان‌های سنتی و مردمی در این شهر شهرت داشته است. طراحی بنا به شیوه سنتی ایرانی با پلان چهارصفه‌ای است و حیاط مرکزی، ایوان‌های ستون‌دار، و تزئینات آجری ساده اما چشمگیر، از شاخصه‌های معماری آن به‌شمار می‌رود. این خانه نمونه‌ای اصیل از معماری مسکونی طبقه متوسط در مشهد اواخر قرن سیزدهم هجری است. آنچه خانه غفوری را برای بازدیدکنندگان ارزشمند می‌سازد، روایت اجتماعی نهفته در ساختار آن است؛ چرا که برخلاف خانه‌های اعیان‌نشین، فضای خانه غفوری نمایانگر زندگی طبقه میانه شهری با ظرافت‌های خاص خود است که در کمتر خانه‌ای دیده می‌شود.
خانه غفوری امروزه تحت حفاظت اداره میراث فرهنگی قرار گرفته و یکی از مکان‌های دیدنی آزاد برای بازدید عموم است. این خانه با وجود ابعاد کوچکتر نسبت به سایر خانه‌های تاریخی، توانسته ساختار اصیل خود را تا حد زیادی حفظ کند. در سال‌های اخیر، اقداماتی برای مرمت سقف‌ها، بازسازی درها و پنجره‌ها، و رنگ‌آمیزی دوباره دیوارهای داخلی و بیرونی انجام شده است. از آنجا که این خانه در محدوده مرکزی شهر و نزدیک به خانه داروغه و بازارهای سنتی واقع شده، به عنوان بخشی از مسیر گردشگری بافت تاریخی مشهد شناخته می‌شود. در حال حاضر از این مکان برای برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی کوچک، برنامه‌های بومی و گاهی فعالیت‌های آموزشی استفاده می‌شود. حضور راهنمایان محلی، فضای صمیمی و دسترسی آسان به این مکان، آن را به گزینه‌ای مناسب برای آشنایی با سبک زندگی ساده اما زیبا در مشهد قدیم تبدیل کرده است.
- آدرس: خیابان نواب صفوی، بلوار شهید حاج حسنی کارگر ۳
- فاصله تا حرم: حدود ۸۰۰ متر
- ساعات بازدید: ۸:۰۰ الی ۱۷:۰۰
- هزینه بازدید: رایگان
خانه کوزه‌کنانی
خانه کوزه‌کنانی یکی از بناهای تاریخی کمتر شناخته‌شده اما ارزشمند در بافت سنتی شهر مشهد است که قدمت آن به اواخر دوران قاجار بازمی‌گردد. این خانه متعلق به یکی از خانواده‌های معروف مشهدی به نام “کوزه‌کنانی” بوده که در زمینه تولید و فروش سفال و کوزه‌های سفالی در منطقه خراسان فعالیت داشتند. دلیل نام‌گذاری خانه نیز ارتباط مستقیم با حرفه‌ی خانوادگی ساکنان آن دارد. معماری بنا برگرفته از الگوهای خانه‌های چهارصفه‌ای ایرانی است، با حیاطی مرکزی و ایوان‌هایی در اطراف آن که نور طبیعی را به خوبی در فضا جاری می‌سازد. گچ‌بری‌های ساده اما چشم‌نواز، طاق‌نماهای قوسی‌شکل، و دیوارهای آجری از ویژگی‌های خاص این خانه هستند. خانه کوزه‌کنانی به‌دلیل قرارگیری در مسیرهای قدیمی مشهد و مجاورت با کارگاه‌های سفالگری، همواره بخشی از زیست‌فرهنگی شهر محسوب می‌شده و بازدید از آن تجربه‌ای از زندگی سنتی در دل محله‌های قدیمی مشهد ارائه می‌دهد.
خانه کوزه‌کنانی با معماری ساده اما اصیل و روح‌نوازش، یکی از آن فضاهایی‌ست که حس زنده بودن تاریخ را در دل بازدیدکننده زنده می‌کند. برای علاقه‌مندان به میراث بومی و فضاهای سنتی، این خانه یکی از بهترین انتخاب‌ها در مشهد است. اگر از تبریز، یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران، عازم مشهد هستید، مسیرهای پروازی منظمی مانند پرواز تبریز به مشهد در اختیار شماست. پس از رسیدن، این خانه با فضای دنج، نور طبیعی و معماری متقارنش، می‌تواند نقطه‌ای آرام برای شروع گشت شهری شما در دل مشهد قدیم باشد. ترکیب فضای معماری آذری که از آن می‌آیید، با حال‌وهوای خراسانی این خانه، تجربه‌ای ویژه و مقایسه‌پذیر از تنوع فرهنگی ایران خواهد بود.
- آدرس: خیابان شیرازی، کوچه چهارباغ، کوچه پنجه
- فاصله تا حرم: حدود 2 کیلومتر
- ساعات بازدید: اطلاعات دقیقی در دسترس نیست
- هزینه بازدید: رایگان
خانه پیشه وران (کافه حوالی)
خانه پیشه وران، که امروز بیشتر با نام “کافه حوالی” شناخته می‌شود، یکی از خانه‌های تاریخی متعلق به دوران قاجار و پهلوی اول در شهر مشهد است. این خانه در گذشته محل سکونت و فعالیت یکی از صنوف مهم بازار مشهد یعنی صنف پیشه‌وران بوده که از آنجا به نامش مشهور شده است. موقعیت مکانی آن در قلب بافت تجاری و سنتی شهر باعث شده این بنا در طول تاریخ نقش مهمی در تعاملات اقتصادی و اجتماعی ایفا کند. معماری خانه نشان‌دهنده الگوی بومی خانه‌های مشهدی است با تاکید بر حیاط مرکزی، ایوان‌های وسیع، و پنجره‌های چوبی مشبک که جلوه‌ای هنری به بنا بخشیده‌اند. این مکان نمونه‌ای واقعی از پیوند خانه‌های تجاری و مسکونی در مشهد قدیم است و بازدید از آن برای کسانی که به دنبال درک زندگی صنفی، معماری کاربردی و فضای اصیل شهری هستند، توصیه می‌شود.
برای آن دسته از مسافران که به دنبال تلفیق فضاهای تاریخی با حال‌وهوای فرهنگی معاصر هستند، خانه پیشه‌وران یا همان کافه حوالی، انتخابی بسیار جذاب خواهد بود. گردشگرانی که از شهرهای مرکزی ایران مانند همدان به مشهد سفر می‌کنند، می‌توانند با پرواز همدان به مشهد در زمانی کوتاه وارد شهر شده و به‌سادگی به این خانه برسند. قرارگیری این بنا در یکی از کوچه‌های آرام مشهد قدیم، فرصت خوبی فراهم می‌آورد تا بعد از یک پرواز نه‌چندان طولانی، در فضایی آرامش‌بخش با چای و موسیقی سنتی، لحظاتی ناب را تجربه کنید. ترکیب اصالت معماری با زندگی روزمره امروز، این مکان را به انتخاب محبوبی برای مسافران فرهنگی تبدیل کرده است.
- آدرس: خیابان خسروی (شهید دیالمه)
- فاصله تا حرم: حدود ۱.۵ کیلومتر
- ساعات بازدید: مطابق با ساعات کاری کافه
- هزینه بازدید: رایگان (هزینه‌های مربوط به کافه جداگانه محاسبه می‌شود)
عمارت مستوفی
عمارت مستوفی یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی مشهد است که در اواخر دوره قاجار ساخته شده و ساخت آن به یکی از مستوفیان مهم مالیه خراسان نسبت داده می‌شود. مستوفی‌ها در آن زمان وظیفه حسابرسی امور مالی حکومتی را بر عهده داشتند و این بنا نیز با شکوهی خاص طراحی شده تا جایگاه اجتماعی صاحب آن را بازتاب دهد. ویژگی بارز این عمارت، وجود یک ایوان مرتفع، پنجره‌های مشبک بزرگ، و سقف‌های بلند چوبی با تزئینات ظریف گچی است که ساختار آن را از سایر خانه‌های هم‌دوره متمایز می‌کند. این عمارت با پلان غیر متقارن و دو ورودی مجزا، نمونه‌ای نادر از خانه‌های با کاربری اداری-مسکونی در مشهد قدیم به شمار می‌آید.
در حال حاضر عمارت مستوفی به طور کامل مرمت و به یک مرکز فرهنگی چند منظوره تبدیل شده است. در این مرکز برنامه‌هایی مانند نمایشگاه‌های صنایع دستی، جلسات هنری، و رویدادهای فرهنگی محلی برگزار می‌شود. همچنین در بعضی فصول، اجرای زنده موسیقی سنتی در حیاط اصلی آن انجام می‌گیرد که فضا را بسیار جذاب می‌سازد. وجود امکاناتی مانند کافه سنتی در حیاط و معرفی معماری بنا به زبان‌های مختلف باعث شده این عمارت به یکی از ایستگاه‌های ثابت تورهای فرهنگی مشهد تبدیل شود.
- آدرس: مشهد، خیابان امام خمینی، کوچه مستوفی
- ساعت بازدید: ۱۰ تا ۱۹
- هزینه بازدید: رایگان
- فاصله تا حرم: حدود ۷ دقیقه با ماشین
بیشتر بخوانید: هزینه های سفر با هواپیما از سرار ایران به تهران
خانه مقبل‌السلطنه
خانه مقبل‌السلطنه، بنایی متعلق به دوران قاجار است که در یکی از محله‌های اصیل مشهد واقع شده و به نام صاحب اصلی‌اش، یکی از رجال سیاسی محلی دوره قاجار، شناخته می‌شود. مقبل‌السلطنه یکی از چهره‌های تأثیرگذار در دوره مشروطه‌خواهی خراسان بود و خانه‌اش همواره محل رفت‌وآمد فعالان فرهنگی و سیاسی آن دوران بود. بنا با آجرکاری‌های تزئینی، ارسی‌های چوبی، و آینه‌کاری‌های داخل اتاق شاه‌نشین، نمادی از شکوه معماری اعیانی اواخر قرن سیزدهم هجری است. اسناد موجود نشان می‌دهند که در برخی مقاطع این خانه محلی برای نگارش و امضای نامه‌های سیاسی مهم بوده است.
در حال حاضر این خانه با حمایت سازمان میراث فرهنگی مشهد مورد حفاظت قرار گرفته، ولی هنوز بازسازی کامل آن انجام نشده است. بخش‌هایی از ساختمان آسیب‌دیده و امکان بازدید عمومی فقط از بعضی اتاق‌ها فراهم است. البته تلاش‌هایی برای مرمت دقیق و تبدیل آن به «خانه مشروطه خراسان» در دست اجراست تا در آینده به‌عنوان یک موزه تخصصی مورد استفاده قرار گیرد. علی‌رغم شرایط نیمه‌فعال، بسیاری از گردشگران علاقه‌مند به تاریخ معاصر، این خانه را در برنامه بازدیدهای خود قرار می‌دهند.
- آدرس: مشهد، محلهٔ سراب، بازارچهٔ سراب، پ۲۲
- ساعت بازدید: با هماهنگی قبلی (۹ تا ۱۵)
- هزینه بازدید: رایگان
- فاصله تا حرم: حدود ۶ دقیقه پیاده
کلام پایانی
بازدید از خانه‌های تاریخی مشهد، نه تنها تجربه‌ای ناب از معماری اصیل ایرانی است، بلکه فرصتی است برای لمس تاریخ و کشف ابعاد فرهنگی شهر. این بناها با دقت و تلاش‌های بی‌وقفه‌ی سازمان‌های میراث فرهنگی، به‌عنوان بخشی از هویت شهری مشهد حفظ شده‌اند و به نسل‌های آینده منتقل می‌شوند. هر یک از این خانه‌ها، با داستان‌های نهفته در دیوارهایش، بخشی از تاریخ مشهد و ایران را به نمایش می‌گذارند و به گردشگران این فرصت را می‌دهند که در دل تاریخ قدم بزنند. با سفر به این مکان‌های تاریخی، نه تنها به گذشته نزدیک‌تر می‌شویم بلکه به درک بهتری از هویت فرهنگی و تاریخی مشهد و ایران دست خواهیم یافت.
