شبستان مسجد فضایی است که هم در کالبد بنا و هم در تجربه معنوی جایگاهی ممتاز دارد. این بخش، نماد همگرایی مسلمانان است؛ جایی که با ورود به آن، مرزهای دنیوی کمرنگ میشود. صفوف مرتب ستونها یادآور صف نمازگزاران منسجم است. در سنت معماری ایرانی، شبستان از مهمترین اجزای مسجد بهشمار میآید؛ عنصری که پیوند «زمین» و «آسمان» را تصویر میکند.
نمایش
برداشتهای لغوی از واژه شبستان مسجد
- بخشی از مسجد که محل عبادت درویشان و دیگران است و در شب نیز برای استراحت بهکار میرفته است (برهان قاطع).
- قسمتی پوشیده در مسجد که از اطراف بسته است و ورود و خروج از طریق درها انجام میشود؛ بهسبب برگزاری نمازهای شبانه و در شبهای سرد، آن را شبستان نامیدهاند (فرهنگ نظام).
- جایگاهی در مزگت (مسجد) برای عبادت و خواب شبانه (ناظمالاطباء).
برداشتهای دیگری نیز برای این واژه آمده است:
- بهمعنای خوابگاه و حرمسرا (ناظمالاطباء).
- شبخانه، خلوتخانه و حرم پادشاهان؛ محل خواب ملوک (برهان قاطع).
- بخشی از سرا که برای اقامت شبانه است و اکنون به «اندرون» یا «اندرونی/زنانه» نیز گفته میشود (فرهنگ نظام).
در نتیجه، مفهوم شبستان در طول زمان معانی متعددی یافته است: از حرمسرا و گرمخانه تا خوابگاه، خانه، فضای تاریک، غار، نمازخانه و خلوتگاه.
شایان ذکر است نخستین کاربرد تاریخی «شبستان» به معنای فضای نمازخانه مساجد، به سده هجدهم میلادی (قرن ۱۲ خورشیدی) بازمیگردد.
مروری بر پیشینه شبستان در معماری اسلامی
نخستین مسجد را حیاط خانه پیامبر(ص) دانستهاند؛ حیاطی مستطیل و بیسقف که نمازگزاران پشت سر پیامبر صف میبستند. گرمای تند عربستان، نماز در فضای باز را دشوار میکرد؛ ازاینرو در بخش قبله، سایهبانی برپا شد.
با افزایش جمعیت نمازگزاران، سایهبان گسترش یافت. تنههای نخل ستون شدند و با برگهای بههمبافته و کلافهای محکم شاخهای، پوشش سقف فراهم آمد. این فضاها به درون چادرهای کوچنشینان شبیه بود. تاقنماهای امروزی نیز از همان تصویر نخلستانها الهام گرفتهاند.
نقش سایهبان در آسایش جمع، آن را به مولفهای بنیادین در طراحی مسجد بدل کرد و بعدها این فضاهای سرپوشیده «شبستان» نام گرفتند؛ محیطی که قابلیت توسعه در جهات گوناگون دارد.
با گسترش اسلام، الگوی مسجدِ خانه پیامبر مبنای ساخت مساجد شد. از آنجا که شبستان رکن اصلی آن بنا بود، «الگوی شبستانی» در معماری مساجد پدید آمد و رواج یافت.
در ادامه، مسجدها با ترکیب «ایوانِ رو به میانسرا» و «گنبدخانه» ساخته شدند؛ سبکی که ریشه در معماری ایرانِ پیش از اسلام، بهویژه در آتشکدهها داشت. برخی آتشکدهها نیز به مسجد بدل شدند.
در سدههای ۱۱ و ۱۲ میلادی، شماری از مساجد شبستانی به الگوی گنبدخانه و ایوان تغییر یافتند؛ مانند مسجد جامع اصفهان و اردستان. در دورههای بعد هم ساخت مساجد ایواندار و گنبددار ادامه یافت و نمونههای فراوانی از این پلان را در بناهای کهن ایران، بهخصوص سراهای باستانی سیستان، میتوان دید.
چگونگی شکلگیری شبستان در مسجدهای ایران
کهنترین مسجدهای ایران سیمایی ساده و نزدیک به خیمهگاه داشتند: تالاری سرپوشیده رو به دیوار قبله، با محرابی بهصورت تاقنما در میانه و ستونهایی با فاصلههای معین برای استواری سقف. این فضا معمولاً از یک سو به حیاط مسجد راه داشت.
در شعر عارفان ایرانی نیز از شبستان بسیار گفتهاند. حافظ میگوید:
درآ که نور حضورت، سرای ما بفروزد نسیم مهر تو، جانِ اهل مجلس نغز کند
با گذشت زمان، الگوی شبستان دگرگون شد، اما بسیاری از نخستین مساجد ایران طرح شبستانی داشتند؛ از جمله:
- مسجد جامع فهرج
- مسجد تاریخانه دامغان
- مسجد جامع نیشابور
- مسجد اولیه جامع اصفهان
- مسجد اولیه جامع ساوه
- مسجد جامع نائین
- مسجد اولیه جامع اردستان
ویژگیهای معماری شبستان در مساجد ایرانی
در مساجد تاریخی ایران، شبستان به فضای مسطح و سرپوشیدهای گفته میشود که نماز در آن برپا میگردد. ستونها در ردیفهایی موازی سامان یافتهاند و دیوارهها از چهار سوی بستهاند. دسترسی از طریق یک یا چند در است که به صحن گشوده میشود. محراب نیز در شبستان جای دارد. برخی شبستانها بدون ستون و برخی با ستون ساخته شدهاند.
فضای اصلی در مساجد شبستانی معمولاً به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم میشود و بسیاری از آنها شبستانهای مجزا برای زمستان (دارالشتاء) و تابستان دارند.
تفاوت رواق با شبستان
شبستان فضایی سرپوشیده و چهارطرف بسته است که رفتوآمد به آن از درهایی انجام میشود که به رواق، ایوان یا صحن باز میشوند. رواق اما راهرویی نیمهباز در پیشانی شبستان است؛ از یک سو رو به صحن گشوده و از سوی دیگر به شبستان متصل است.
میان عناصر مسجد، بخشهایی چون گنبد، مناره، محراب، رواق، ایوان و صحن اهمیت ویژه دارند. برای روشنتر شدن موضوع، صحن را تعریف میکنیم:
تعریف صحن مسجد
صحن و فضای باز مسجد، ورودی شبستان را شکل میدهد و معمولاً سمت قبله قرار میگیرد. گاه حیاط در یک سوی بناست و گاه در مرکز، و رواقها و شبستانها دور تا دور آن مینشینند. در میانه صحن اغلب حوضی برای آب تعبیه میشود.
گونههای مختلف شبستان مسجد
شبستانها را میتوان به تَنبـی، گنبددار، ستوندار و مرکب تقسیم کرد.
فرم شبستان بهطور چشمگیری تابع الگوی کلی مسجد است. بهسبب نیاز به آرایش منظم صفوف نماز و کارکرد فضا، پلان شبستان اغلب مستطیل یا مربع است.
تناسب بین فضاهای باز و بسته مسجد موجب شد گسترش شبستان با توسعه حیاط همراه باشد. بر این مبنا، چهار گونه شبستان تعریف میشود:
- شبستانهای تَنبی (طنبی): اتاقی کشیده و مستطیل، یا فضایی مربعگون و کممساحت که پوشش آن با تاق یا تیرهای چوبی اجرا میشود.
- شبستان گنبددار: فضاهایی چهارگوش که سقفشان بهصورت گنبدی بر فراز دهانهها نشسته است.
- شبستان ستوندار: سقفی که بر شبکهای از ستونها تکیه دارد و به شکل تخت یا تاقی ساخته میشود.
- شبستان مرکب: ترکیبی از دستکم دو گونه از انواع بالا.
شبستان زمستانی (دارالشتا)
برای پناه از سرمای زمستان، فضاهایی سرپوشیده و کمارتباط با صحن، در تراز پایینتر ساخته میشد که به «بیتالشتا» یا شبستان زمستانی شهرت دارد. این شبستانها ستونهای موازی دارند و پوشش سقفشان غالباً چهاربخش یا گنبدی است.
الگوی مساجد شبستانی
در این الگو، حیاطی مستطیل در مرکز قرار دارد و چهار سوی آن را شبستانها فراگرفتهاند. کشیدگی حیاط به سوی قبله است. هر شبستان مانند تالاری مسقف با ستونهایی منظم ساخته میشود تا بار سقف را انتقال دهد. شبستان رو به قبله معمولاً عمیقتر و مهمتر از دیگر شبستانهاست.
مساجد دارای ایوان و گنبدخانه پشت ایوان
الگوی رایج در ایران از پیوند «گنبدخانه» و «ایوانِ رو به میانسرا» شکل میگیرد؛ الگویی با ریشههای پیشااسلامی، بهویژه در آتشکدهها که برخیشان بعدها مسجد شدند. نمونهها:
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد اردستان
در سدههای ۱۱ و ۱۲ میلادی (۵ و ۶ خورشیدی)، مساجد شاخصی با شبستان گنبددار و ایوان پدید آمدند که گاه از معماری کاخهای ساسانی نیز الهام میگرفتند.
بهتدریج گنبدخانه در کنار الگوی شبستانی و بیشتر در پشت ایوان قرار گرفت. ورود به شبستان از میانسرا و ایوانهای میانی هر ضلع انجام میشد.
یکی از چشمگیرترین بخشها در مساجد ایرانی، «شبستان چهلستون» است که سطح وسیعی از بنا را دربرمیگیرد. دهانههای ورودی آن کوچک است و اگر پوششها تخت باشند، کنار هم نشسته و نیروی رانشی را مهار میکنند؛ بنابراین از ریزش سقف جلوگیری میشود. همچنین با افزودن ردیف ستونها، گسترش فضا بهسادگی ممکن است.
اصول طراحی شبستان
در طراحی پلان شبستان مسجد، این نکات مورد توجه است:
- رعایت اصول پلان
- رعایت ارتفاع
- تنوع، تداوم و وحدت در ترکیب فضاها
- حضورِ بامعنی نور در مجموعه
- ترکیب مناسب فضای شبستان با صحن اصلی
- فضای باز و همچنین خوانایی محور و جهت قبله
- غنای هندسه مخصوصاً رابطه ستونهای شبستان با چهار فضای متفاوت در اطراف هر ستون
- وحدت و تمامیت یکایک فضاها در کنار وحدت و تمامیت کل فضا
مولفههای بصری در شبستان
در معماری مذهبی ایران، بر جنبههای دیداری زیر تاکید ویژه میشود:
- نور: نور، شاخصهای بنیادین است و تأمین روشنایی شبستان عمدتاً با تابش مستقیم خورشید از پنجرهها صورت میگیرد.
- رنگ: آبیهای لاجوردی و فیروزهای در کاشیها، دیوارها، محراب، تاقها و کف شبستانها بسیار بهکار میروند.
- خطاطی: کتیبههای خوشنویسیشده برای آذینبندی دیوارهای داخلی شبستان و پیرامون محراب بهکار میآید.
- نقوش: گرههای هندسی، اسلیمیها، ختاییها و پیچکهای افشانی، وجه غالب نقشمایههای شبستان ایرانیاند.
شبستان؛ رکن برجسته در مساجد
در مساجد بزرگ، شبستان تالاری سرپوشیده با ستونهایی همسان و همراستا است که از یکسو به صحن میپیوندد. این مساجد با طرحها و مصالح متنوع—از ستونهای چوبی و سنگی تا سقفهای تخت یا گنبدی و تاقهای خشتی استوار—چهرهای از معماری ایرانی-اسلامی را به نمایش میگذارند. البته برخی نمونهها، همچون برخی مساجد عثمانی، شبستانهایی بیستون دارند. «دستی بر ایران» پیشنهاد میکند هنگام بازدید، با جستوجوی آگاهانه در بخشهای مختلف، با زبان معماری مسجد آشناتر شوید.
پرسشهای رایج
در این بخش به چند سوال پرتکرار درباره شبستانهای مساجد ایرانی پاسخ میدهیم. اگر پرسش شما مطرح نشده، در دیدگاهها بنویسید تا پاسخ دهیم.
شبستان مسجد کجاست؟
بخش سرپوشیده مسجد که نماز در آن اقامه میشود، «شبستان» نام دارد.
انواع شبستان کدام است؟
شبستان تنبی، شبستان گنبددار، شبستان ستوندار و شبستان مرکب.
شبستان زمستانه کجاست؟
شبستان زمستانه یا «بیتالشتا» فضایی سرپوشیده با ستونهای موازی است که در تراز پایینتر از صحن و برای آسایش در فصول سرد ساخته میشود. پوشش آن معمولاً چهاربخشی یا گنبدی است.
آیا شبستان جزو مسجد است؟
در معماری مساجد، شبستان جزء اصلی بناست که در آن نماز گزارده میشود. در برخی اماکن تاریخی و زیارتی نیز «شبستان» به عنوان نمازخانه بهکار میرود، هرچند لزوماً حکم مسجد ندارد.
