مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان؛ قالی ایران

چه چیزی قالی کاشان را به معیار جهانی کیفیت تبدیل کرده است؟ پاسخ این پرسش در مهارت‌هایی نهفته است که نسل‌به‌نسل در این شهر منتقل شده‌اند. مهارت های سنتی بافت قالی کاشان فقط یک تکنیک نیستند؛ زبانی بصری‌اند برای بیان فرهنگ، هویت و خلاقیت ایرانی. در سال ۲۰۱۰، این هنر ارزشمند در فهرست آثار  ایران در یونسکو ثبت شد تا جایگاه جهانی آن تثبیت شود.

کاشان از دیرباز خاستگاه هنرهای پیچیده‌ای چون کلیاب‌کشی، ابریشم‌بافی و رنگرزی طبیعی بوده است. این شهر نه‌تنها برای طرح‌های اصیلش، بلکه برای ترکیب هوشمندانه رنگ و فرم شهرت دارد؛ ویژگی‌هایی که قالی کاشان را به یکی از محبوب‌ترین صنایع‌دستی ایران در بازار جهانی تبدیل کرده است. اگر می‌خواهید رمز ماندگاری این هنر را بشناسید، با این مطلب از دستی بر ایران همراه شوید.

بافته‌های کاشان از نظر ظرافت گره، هماهنگی رنگ و اصالت طرح، همواره در میان باارزش‌ترین فرش‌های شرق قرار داشته‌اند.

-آرنولد ویلسون (ایران‌شناس و دیپلمات بریتانیایی)

تپه تاریخی سیلک، منشأ مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان

بناهای تاریخی این منطقه نشان داده‌اند که قدمت تپه‌های سیلک به دوران حمورابی برمی‌گردد. در ابتدا، مردمی که در این منطقه زندگی می‌کردند به‌عنوان کاسو یا کاشو شناخته می‌شدند و این صفت بعدها به کاسیان یا کاشان تغییر کرد. برخی تاریخ‌نگاران معتقدند که همسر هارون الرشید، زبیده بنت جعفر بن منصور، دستور به ساخت کاشان داد، شهری که امروز به مهارت‌های سنتی بافت قالی خود مشهور است.

مهارت های سنتی بافت قالی کاشان

جهانگردان حرفه‌ای که در تمام ادوار تاریخی به این منطقه سفر کرده‌اند، اذعان داشته‌اند که کاشان مرکز تولید پارچه‌ها و لباس‌های قیمتی بوده است. ژان شاردن (Sir John Chardin) و آنتونی شرلی (Anthony Shirley) ابراز کرده‌اند که اهالی کاشان پارچه‌ها و لباس‌هایی می‌بافتند که شامل پارچه‌های ابریشمی ساده، پارچه‌های ابریشمی دمشقی یا ابریشم مخلوط با طلا و نقره بوده است.

در سال ۱۶۰۰ میلادی، کارترایت (Cartwright) فرش و قالی بافته‌شده در کاشان را ستود و از این منطقه به‌عنوان محلی تجاری برای چنین کالاهایی یاد کرد. نوشته‌ها و کتاب‌های قرن هفدهم و هجدهم نشان می‌دهند که مهارت‌های سنتی بافت قالی در کاشان مخصوص بافت قالی‌های سلطنتی بوده است که در ابتدا به دستور شاه عباس انجام می‌شده است. قدیمی‌ترین قالی کاشان که تا به امروز باقی مانده‌، به قرن هفدهم میلادی برمی‌گردد و در موزه فرش ایران نگهداری می‌شود.

قالی‌های ایرانی در موزه‌های سراسر دنیا

می‌توان گفت که این میراث فرهنگی ناملموس ایران به هنرها و مهارت‌های تولید پارچه، تافته و مخمل و تولید پارچه اطلس مربوط است که چندین سال است در دنیا به نام «پارچه‌های هرمزی» معروف هستند.

امروزه، بعضی از نمونه‌های «قالی با طرح شکارگاه» در موزه قالی ایران و موزه متروپولیتن نیویورک آمریکا موجود است. با این حال، اطلاعات دقیقی درخصوص اینکه این قالی‌ها در کاشان، اصفهان یا تبریز بافته شده‌اند در دسترس نیست.

برخی پژوهشگران به این نتیجه رسیده‌اند که تعدادی از قالی‌های لهستانی قدیمی نیز در کاشان بافته شده‌اند. قالی مشهور آرامگاه شیخ صفی نمونه‌ای بارز از بافندگی قالی کاشان و فرهنگ ایرانی است. این قالی به قالی اردبیل معروف است و در موزه ویکتوریا و آلبرت شهر لندن نگهداری می‌شود. «قالی شاه عباسی» نیز که به گل‌های درشت شاه‌عباسی مزین است، در دوره صفویه شهرت یافته است.

مهارت بافتن تار و پود در «بافت ایرانی»

بافندگان قالی کاشان معمولاً با استفاده از پنبه، تار و پود ایجاد می‌کنند و ابریشم همیشه در فرش‌ها و قالی‌های بسیار ظریف استفاده می‌شود. بافندگان از نخی به نام «شهری» و تارهای پنبه‌ای به نام «اصفهانی» برای پودهای زیرین استفاده می‌کنند که ضخیم‌تر از پودهای رویی هستند. در نگاه اول، می‌توان متوجه ظرافت و کرک‌های کوتاه و بافت مخملی پشم گوسفند استرالیایی در طراحی این قالی‌ها شد. در قالی کاشان علاوه بر پشم گوسفند استرالیایی، از نخ‌های پشمی خراسان، کرمانشاه، آذربایجان و تهران نیز استفاده می‌شود.

طراحان قبل از شروع بافت، نقش‌‌هایی از شاخه‌ها، گل‌ها، برگ‌ها، شکارگاه‌ها و صحنه‌های نبردهای تاریخی طراحی می‌کنند. سپس، بافندگان شروع به بافت قالی ایرانی با استفاده از نخ و ابریشم رنگ‌شده می‌کنند. سبک بافت ایرانی که «گره نامتقارن» نیز نامیده می‌شود، گره‌ای است که پیچ و تابی مجزا دارد. می‌توان گره‌های مساوی را در پشت قالی مشاهده کرد.

ویژگی‌های قالی کاشان

مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان به دو نوع قالی عشایری و شهری تقسیم می‌شود. قالی‌های عشایری در میمه و جوشقان یافت می‌شود. در زیر به ویژگی‌های خاص این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی اشاره می‌کنیم:

• رج پایینی، دارای ۳۰ تا ۴۵ گره روی خطی ۷ سانتی‌متری؛
• زمینه قرمز تیره با حاشیه سرمه‌ای؛
• ترنج‌های لوزی‌شکل متمایل به شکل بیضی؛
• طرح‌های اسلیمی در گوشه‌ها، ترنج و حاشیه‌ها.

مهارت رنگرزی در قالی کاشان

مهارت رنگرزی به‌صورت مستقیم با مهارت‌های سنتی بافت فرش در کاشان مرتبط است و مانند صنعت نساجی تاریخچه‌ای طولانی دارد. در صنعت رنگرزی کاشان، از رنگ‌های طبیعی و سنتی و گیاهان بومی برای رنگ‌کردن تار و پود استفاده می‌کنند. متخصصان این حوزه رنگ‌ها را از ریشه‌ی روناس، پوست انار و گردو و برگ انگور استخراج می‌کنند. این شیوه‌ی رنگرزی هنوز ویژگی‌های اصیل خود را دارد.

بازدید از گالری‌های فرش و فرش‌فروشی‌‌ها

بازدید از دنیایی از طرح‌ها، رنگ‌ها و کارگاه‌های رنگرزی و بافندگی در کاشان و انعکاس آن در این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی سفری به گذشته است. اندیشیدن درباره‌ی این هنر ایرانی تجربه‌ای تکرار نشدنی را به ارمغان می‌آورد. اگر این فرصت را داشتید تا از موزه یا نمایشگاه فرش یا مغازه فرش‌فروشی دیدن کنید، هرگز آن را از دست ندهید؛ زیرا خاطره‌ای ماندگار و شیرین در ذهنتان باقی خواهد گذاشت. در حقیقت، مهارت‌ های سنتی بافت قالی کاشان چشم همه بازدیدکنندگان را به خود خیره می‌کند.