آیین تعزیه؛ میراث جهانی ایرانیان

وقتی صحنه‌ای ساده به میدان روایت درد و شجاعت تبدیل می‌شود، آیین تعزیه جان می‌گیرد. این هنر نمایشی کهن، ترکیبی از موسیقی، شعر و بازیگری است که قرن‌هاست در فرهنگ ایرانی زنده مانده است. آیین تعزیه تنها یک نمایش نیست؛ بازآفرینی تاریخی از عاشورا و روایت غم و ایمان است که با رنگ، صدا و احساس در برابر چشم تماشاگران شکل می‌گیرد.

این آیین مذهبی در سال ۲۰۱۰ به‌عنوان بخشی از فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شد و امروزه، از روستاهای کوچک تا شهرهای بزرگ، اجراهای تعزیه همچنان پرشور برگزار می‌شوند. برای گردشگران، تماشای تعزیه فرصتی استثنایی برای لمس هنری است که فرهنگ، مذهب و نمایش ایرانی را در هم آمیخته است. اگر می‌خواهید با تاریخچه، ساختار و ویژگی‌های این آیین نمایشی آشنا شوید، همراه دستی بر ایران بمانید.

تعزیه تنها روایت نیست؛ یک نمایش چندوجهی است که در آن موسیقی، حرکت، رنگ و شعر در خدمت بیان تراژدی قرار گرفته‌اند.

-بهرام بیضایی

هنر نمایشی آیین تعزیه، از “سیاوش تا نیچه”

هرچند تاریخ دقیق آغاز “هنر نمایشی آیین تعزیه”، کاملا مشخص نیست، اما برخی معتقدند که قدمت این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی به دوره پیش از اسلام برمیگردد و ریشه در سوگ سیاوش دارد، یعنی 3000 سال قدمت دارد. نظر دیگران این است که تاریخ این آیین به مصائب میترا، عناصر افسانهای آناتولی و مصر و همچنین افسانه های هند و اروپایی و سامی های تاریخی بر می گردد.

برخی دیگر از محققان اعتقاد متفاوتی دارند که این هنر نمایشی آیینی عملکردی غیراسلامی دارد که شیعه، آن را به دنیای اسلام معرفی کرده است. پیروان این گروه، در حمایت از ایده های آنها، با اشاره به پنج خلیفه اول اسلام و حضرت محمد (ص)، در سوگ از دست دادن آنها و عزیزانشان می گریند. البته گریه کردن در سوگ عزیزان یک واکنش طبیعی انسان است و این امری کاملا متفاوت از آیین تعزیه و “تعزیه خوانی ایرانی” است.

گروه دیگری از افراد وجود دارند که اعتقاد دارند که تعزیه از “کینه توزی” ناشی شده است که به صورت “بیزاری” در آمده. “کینه توزی” به معنای “تنفر عمیق و ماندگار” است. این واژه حتی یکی از اصطلاحات اساسی به کار برده شده توسط نیچه است.

هرچند این آیین مشابه برخی سنتهای عزاداری باستانی است، می توان گفت که به طور ویژه، تعزیه شکل تکامل یافتهای از عزاداری برای امام سوم شیعیان است. “شبیه خوانی” (نوعی از تعزیه)، در دوره صفویه شکوفا شد، یعنی زمانی که مذهب شیعه ترویج میشد. این آئین در زمان ناصرالدین شاه به اوج خود رسید. در آن زمان، عزاداران 300 تکیه (سازههایی که مخصوص برگزاری مراسم عزاداری هستند) را در مکان های خاصی در تهران برپا کردند.

نام نقش های تعزیه

تعزیه خوانی معمولا با “پیشخوانی نمایش اصلی” آغاز میشود که اسامی خاصی به افراد نسبت داده میشود:

• بانی: کسی که تعزیه را برپا میکند
• تعزیه گردان، معین البکا، ناظم البکا: گردانندگان تعزیه
• شبیه خوان، تعزیه خوان: بازیگران تعزیه
• عمله تعزیه: سایر افرادی که با گردانندگان و بازیگران همکاری میکنند.

بازیگران این مراسم سنتی دو گروه هستند که با عناوین “اولیاءخوان” و “اشقیاخوان” شناخته می-شوند. اولیاءخوان به گروهی اشاره دارد که لباسهای سبز یا مشکی می پوشند و کسانی هستند که نقش مردان خدا و افراد متدین را بازی می کنند. آنها مانند واعظ ها با ظرافت طبع سخن میگویند. اشقیاخوان به گروهی اشاره دارد که لباس قرمز می پوشند. آنها فصیح سخن نمی گویند. و حتی بدتر از آن گاهی اوقات با حالت تمسخرآمیز سخن می گویند.

نمادها در تعزیه

نشانه ها و نمادها در تعزیه به وفور استفاده می شوند. برخی از آنها عبارتند از:

• حوضچه آب: نماد رود فرات
• تخت روان سواری: نماد برده داری
• کاه افشانی: نماد سوگواری
• شاخه نخل: نماد نخلستان
• کبوتر سفید: نماد دریافت اخبار
• علم: نماد پرچم سپاه امام حسین (ع)
• پرچم های سبز، قرمز و سیاه: نمادهای اهل بیت
• کفن پوشیدن: نماد فرارسیدن زمان مرگ کسی
• چرخیدن به دور یک دایره یا خود: نماد گذر زمان و سفر
• اسب سفید بدون سوار: نماد ذوالجناح، اسب امام حسین (ع)
• گهواره خونین: نماد شهادت علی اصغر، فرزند شش ماهه امام حسین (ع)

تعزیه از کارائیب تا اندونزی

ساکنان ترینیداد در کارائیب، هنر نمایشی آیین تعزیه را اجرا می کنند، این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی، به عنوان نمایشی نمادین معروف به “تاجا” یا “حوسی” است که برگرفته از “حسین” است. قابل توجه ترین بخش این مراسم نمادین “آیین تابوت” است. تاجا یا تابوت ساخته شده در ماه محرم، در انتهای نمایش به آب انداخته می شود تا در آب فرو برود. اندونزیایی ها هم مراسم مشابهی به نام تابوت برگزار می کنند.

مکان برگزاری آیین تعزیه

در زمان حکومت ناصرالدن شاه پادشاه قاجار، یکی از مشهورترین و باشکوه ترین بناهای تکیه به نام “تکیه دولت” ساخته شد. این بنا به تقلید از “خانه اپرا” انگلستان ساخته شد. در ابتدا، هدف ساختن یک سالن تئاتر بود، اما به دلیل برخی مخالفتها به تکیه تبدیل شد.

در اصل، این آیین ایرانی در فضای باز کاروانسراها، بازارها و خانه های شخصی برگزار می شد. ایرانیان در بیشتر استانها مانند تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قزوین، کرمان، یزد، خوزستان، فارس و استان های دیگر، این مراسم را برگزار می کنند.

امروزه این میراث فرهنگی ناملموس ایرانی در مکان های مسقفی مانند حسینیه ها، ساختمانهای تکیه و گاهی اوقات در مواقع خاصی مانند ماه محرم، در فضاهای عمومی و خیابانها برگزار می شود. اینگونه مکان ها بهترین نقاطی هستند که گردشگران بین المللی می توانند در زمان های خاصی از سال اجرای هنر نمایشی آیین تعزیه را در آنها ببینند.