نمایش
آیین زرتشت یا مَزدَیَسنا از باورهای ملی ایرانیان به‌شمار می‌آید؛ پیروان آن اهورامزدا، آفریننده همه نیکی‌ها، را می‌ستایند. مزداپرستی که به «دین بهی» نیز شناخته می‌شود، دوگانه‌باور است؛ یعنی بنیاد جهان را تقابل نیکی (اهورامزدا) و بدی (اهریمن) شکل می‌دهد و در چشم‌انداز مزدایی، سرانجام، روشنی بر تاریکی چیره می‌شود و سراسر هستی را فرا می‌گیرد.
مزدیسنا چه دینی است؟
آنچه به‌عنوان «دین زرتشت» می‌شناسیم همان مزدیسناست؛ آیینی که زرتشت اسپیتمان—فرزانه دینی ایرانی—آن را تبیین و ترویج کرد. پیام مرکزی تعالیم او ساده و روشن است: جهان میدان کارزار خیر و شر است و پایان راه، پیروزی خیر خواهد بود.
زرتشت که بود؟
زرتشت، مصلح دینی، شاعر و اندیشمند ایرانی، به دو نیرو‌ی بنیادینِ «نیکی و بدی» باور داشت و انسان را مختار در گزینش میان آن‌ها می‌دانست. تعالیم او هسته آیینی را پی ریخت که «مزدیسنا» یا «مزداپرستی» نام گرفت.
مقدسات در نگاه زرتشتیان
در این کیش، عناصر طبیعت—آتش، آب، باد و خاک—حرمت دارند و در میان‌شان آتش جایگاهی برجسته در آیین‌ها دارد. «آذر» نماد خرد و پاکی است: در آسمان خورشید، در فضای میانه آذرخش، و بر زمین از اصطکاک دو چوب برمی‌خیزد. زرتشتیان آتش را از والاترین آفریدگان اهورامزدا دانسته و واسطه‌ای برای رساندن نیایش به سوی او می‌شمرند. در یسنا از آتش چندبار به‌عنوان «فرزند اهورامزدا» یاد شده—گرچه در دیگر ادیان، برای خدا فرزندی قائل نیستند. در همان متن از پنج گونه آتش نام برده می‌شود:
- آتش بهرام؛
- آتشِ تنِ انسان و چهارپایان؛
- آتش رُستنی‌ها؛
- آتش ابرها؛
- آتش گرزمان.
ایستادن زرتشتیان رو‌به‌روی آتش باعث شده گاه به اشتباه «آتش‌پرست» خوانده شوند؛ حال آن‌که آتش قبله آنان نیست. آتش در آتشکده همچون درفشی است که روبه‌رویش می‌ایستند و خداوند یگانه، اهورامزدا، را می‌ستایند. نیایش‌ها نیز رو به روشنایی انجام می‌شود.
ویژگی‌های کلی آیین زرتشت
زرتشت پیروان را به پرستش اهورامزدا فراخواند؛ سرچشمه خیر، در برابر اهریمن، مبدأ شر. آموزه‌های او—گردآمده در «اوستا»—ستون دین زرتشت است. در تقسیم‌بندی ادیان ایران باستان، مزدیسنا در میان سه دوره کلیِ پیشازرتشتی، هم‌روزگار زرتشت و پسازرتشتی جای می‌گیرد.
نمادشناسی در دین زرتشت
نقشِ معروف به «فروهر» یا فرِ کیانی به‌صورت پیکری بالدار، بارها نشانِ دین زرتشت پنداشته شده، حال آن‌که چنین برداشتی دقیق نیست؛ خداوند موجودی مینوی است نه زمینی. این نقش در سده نوزدهم میلادی به‌عنوان نماد «فروهر» معرفی شد. برخی پژوهشگران آن را نماد «فرّهٔ پادشاهی» می‌دانند—انسانی در میان بال‌های شاهین بی‌آن‌که هویت مشخصی داشته باشد—و بدین‌سان به شاهان ایران نسبتش می‌دهند. با این همه، زرتشتیانِ عهد هخامنشی آن را بر فراز آتشکده‌ها می‌نهادند و نشانی از هویت خود می‌شمردند.
تعالیم و باورهای زرتشتی
در مزدیسنا، جهان ملکِ خداست و رهبانیت و بریدن از زندگی نکوهیده است. چون یکی از صفت‌های خداوند آفرینندگی و افزودن نعمت‌هاست، آدمی نیز با کار و کشاورزی در این مسیر مسئول است. «تجرد دائمی»، «هم‌جنس‌گرایی» و «سقط جنین»—به‌سبب بازداشتن از فزونیِ آفرینش نیک—گناه به‌شمار آمده‌اند. این دین بر اخلاقِ عملی تکیه دارد؛ کار را بایسته زندگی می‌داند و سستی را مایه فقر می‌شمارد. تکریم آتش—یکی از مظاهر ایزد نور (میترا)—با آیین‌های ویژه در معابد انجام می‌شود و «چهارشنبه‌سوری» نزد زرتشتیان جایگاهی پررنگ دارد.
سه فرمان بنیادین
سه رکنِ رفتار دینی چنین است: «اندیشه نیک»، «گفتار نیک» و «کردار نیک». در ادامه شرحی کوتاه می‌آید:
- اندیشه نیک: یعنی درست اندیشیدن و پرورش خرد؛
- گفتار نیک: سخن شایسته گفتن و دوری از بدگویی؛
- کردار نیک: انجام کار درست و به‌جا.
اصول اعتقادی مزدیسنا
اصول نه‌گانه زیر شاکله احکام این دین را می‌سازند:
- ایمان به یکتایی خداوند
- باور به پیامبری زرتشت
- اعتقاد به جهان مینوی و معنویت
- باور به نظم درستِ کار جهان
- شناخت گوهر آدمیت
- ایمان به فروزه‌های هفتگانه الهی (مقدسانِ نامیرای افزون‌بخش)
- باور به نیکوکاری
- حرمت عناصر چهارگانه آب، باد، آتش و خاک
- باور به زمانِ فرشگرد، فرجامِ جهان
در تعالیم زرتشت از سه نجات‌بخش از تبار او یاد می‌شود: در پایان هر یک از سه هزاره، منجی‌ای برمی‌خیزد و با ظهور واپسینِ ایشان، جهان به فرجام می‌رسد.
نگاه دین به ازدواج
گاه درباره ازدواج در مزدیسنا سوءبرداشت‌هایی چون رواج همسری با خویشاوند نزدیک دیده می‌شود که درست نیست. در هات ۵۳ گاتاها، زرتشت درباره پیوند دخترش «پروچیستا» با «جاماسپ»، وزیرِ کی‌گشتاسب، سخن می‌گوید و سفارش‌هایی در باب ازدواج شایسته می‌آورد؛ هرگز پیروان را به نکاح با محارم (خواهر، مادر، دختر) فرا نخوانده است. گونه‌های پنج‌گانه ازدواج چنین آمده است:
- پادشاه‌زنی: نخستین پیوند دختر و پسر با رضایت والدین؛
- ایوک‌زنی: ازدواج با تک‌دختر خانواده؛
- چاکر‌زنی: پیوند دوباره زن یا مرد بیوه؛
- خودسر‌زنی: ازدواجِ دختر و پسر بالغ پیش از ۲۱سالگی بدون رضایت پدر و مادر؛
- ستر‌زنی: پذیرش فرزندخوانده در پی نازدایی زوج.
داوری درباره ازدواج‌های خویشاوندی
بنابر آنچه گذشت، نکاحِ خواهر و برادر در کیش زرتشت توصیه نشده است. هرچند درباره برخی پادشاهان و بزرگان روایت‌هایی از پیوند با محارم نقل شده، منابع متعدد چنین نسبت‌هایی را به آموزه‌های دینی وارد نمی‌دانند.
نیایش و نماز در زرتشتی‌گری
در مزدیسنا، نماز برای پیوند با اهورامزدا و شکر نعمت‌ها ستوده شده است. زرتشت به پنج‌گانه‌خوانیِ نیایش سفارش می‌کند تا دل نزدیک خدا و اندیشه نیکوتر شود. امروزه اجرای کامل نمازهای پنج‌گانه بیشتر در میان موبدان رایج است و عامه زرتشتیان به دعاهای بامدادی و شامگاهی می‌پردازند.
پل چینوت و فرشگرد چه معنایی دارند؟
در نگره زرتشتی، «دَئنا»—ایزد‌بانوی وجدان و بینش—مایه تمایز خیر و شر است. پس از مرگ، روان از گیتی جدا شده به مینوی می‌رود و نزد میترا بر پایه کرده‌ها سنجیده می‌شود. اندیشه، گفتار و کردار نیک در یک کفه ترازو و بدی‌ها در کفه دیگر می‌نشیند. اگر نیکی فزون‌تر بود، دوشیزه‌ای مینویی به نام «دَئنه» همراهِ روان از پل «چینوت» می‌گذرد و به پردیس می‌رساند؛ و اگر شر سنگین‌تر بود، گذرگاه تیغ‌مانند تنگ می‌شود و پیرزنی زشت‌رخ، روان را به ژرفای تاریکی—جایگاه اهریمن—می‌کشد. همه ارواح—even رستگاران—تا «فرشگرد» (رستاخیز) چشم‌به‌راه می‌مانند تا شر به‌کلی برخیزد.
زادگاه زرتشت کجا بوده است؟
با پژوهش‌های بسیار، هنوز درباره جای تولد زرتشت داوری قطعی در دست نیست. بندهش از «ایران‌ویجِ کوستگ آذربایجان» و زادسپرم از «چیچست» یاد می‌کند؛ در روایات پهلوانی فارسی، چیچست همان دریاچه ارومیه دانسته شده است. گروهی از تاریخ‌نگاران ایرانی و عرب شهر «شیز/تخت سلیمان» در آذربایجان غربی را زادگاه او خوانده‌اند.
مدفن منسوب به زرتشت
گورِ منسوب به پیامبر مزدیسنا در بلخِ افغانستان، شهر مزارشریف، دانسته شده و روایت است که در ۷۷سالگی در جنگ فرمانروای بلخ با تورانیان کشته شد؛ هرچند امروز سند استواری برای اثبات آن در دست نیست.
وجه‌نام و معنای «زرتشت»
نام او در متون کهنِ فارسی میانه، پارتی، مانوی و سُغدی به صورت‌های گوناگون آمده و در فارسی امروز «زرتشت»، «زردهشت»، «زَرَتُشت» و… نوشته می‌شود. معنای دقیق نام محل اختلاف است: در برخی منابع عربی و سریانی، «زر» و «وُشت» را «زرِ شاهانه» دانسته‌اند؛ یونانیان آن را «ستاره‌پرست» ترجمه می‌کردند و اروپاییان پیوندی با ایشتار می‌دیدند. بسیاری زبان‌شناسان جزء دوم نام را «شتر» دانسته‌اند؛ از این‌رو احتمال داده‌اند زرتشت شتربان بوده یا شتری زردرنگ داشته است.
مروری کوتاه بر زندگی زرتشت
بهترین سرچشمه برای شناخت زندگی و روزگار زرتشت «گاتاها»—سروده‌های او—است، گرچه سراسر عمرش را دربر نمی‌گیرد. در بخش‌های متأخر اوستا نامی از برخی خویشان او آمده، اما بخش‌های مهم زندگینامه‌ای از میان رفته است. متون پهلوی چون «دینکرد» و «گزیده‌های زادسپرم» روایت‌هایی برگرفته از اوستا آورده‌اند که هرچند افسانه‌آمیزند، ریشه در همان منبع دارند.
درباره زمان ظهور زرتشت
زمان دقیق زندگی زرتشت روشن نیست. برخی آن را هزار سال پیش از میلاد، گروهی ۲۵۸ سال پیش از اسکندر، و برخی پنج‌هزار سال پیش از پادشاهی خشایارشا انگاشته‌اند. عده‌ای او را هم‌روزگار هخامنشیان دانسته‌اند و «ویشتاسبِ» اوستا را همان ویشتاسب، پدر داریوش، پنداشته‌اند؛ منتقدان می‌گویند عدم ذکر نام پادشاهان دوره در اوستا این فرض را سست می‌کند. برآوردهای جدیدتر، حدود ۷۰۰ سال پیش از میلاد را محتمل‌تر می‌دانند.
خاستگاه جغرافیایی زرتشت
میان باستان‌شناسان درباره خاستگاه زرتشت اختلاف بسیار است و بخش‌های کهن اوستا نیز اشاره مستقیمی ندارند. رخدادهای اوستایی غالباً در شرق ایران روی می‌دهد و دو لهجه اوستایی به‌کاررفته را زبان‌شناسان به شمال‌شرق ایران وابسته می‌دانند. برخی او را از «بلخ» یا «سمرقند»، برخی از «سیستان» و گروهی از «ری» می‌دانند که سپس به آذربایجان رفته است. با این قرائن، ناحیه‌ای میان افغانستان و تاجیکستان برای زیست‌گاه او محتمل دانسته می‌شود.
گاتاها کدام سروده‌هاست؟
«گاتاها»—یا «گاهان/گات‌ها»—مجموعه سروده‌های زرتشت است که پیام‌ها و تعالیم او را در خود دارد و بن‌مایه آیین مزدیسنا را می‌سازد.
اوستا؛ کتاب آیین مزدیسنا
«اَوِستا» به‌معنای «دانش‌نامه/آگاهی‌نامه» مجموعه کهن‌ترین نوشتارها و سروده‌های زرتشتی است؛ بخشی از آن به سروده‌های خود زرتشت می‌پردازد. بخش‌های مختلف اوستا در زمان‌ها و به دست افراد گوناگون نگاشته شده‌اند: نیایش اهورامزدا و امشاسپندان و دیگر ایزدان، ستایش طبیعت، سخن از اعمال انسان و وصف بهشت و دوزخ.
بر پایه روایت‌های شفاهیِ تاریخی، اسکندر نخست کاخ شاهی ایران را سوزاند و سپس اوستای کهنِ ۸۱۵ فصلی را نابود کرد. در عهد اشکانی، کوششی فراگیر برای گردآوری باقیمانده‌ها از شهرهای ایران صورت گرفت و ۳۴۸ فصل دوباره احیا شد. اوستای امروز پنج بخش دارد:
- «یسنا» که گاهان/گات‌ها در آن جای دارد و به مراسم نیایشی اختصاص دارد.
- «وندیداد» به‌معنای قوانین رویارویی با دیو و پلیدی.
- «ویسپرد» از بخش‌های شش‌گانه اوستاست.
- «یَشت‌ها/یَسن» به‌معنای ستایش؛ سروده‌هایی برای خدایان باستان چون «میترا» (ایزد مهر) و «آناهیتا» (ایزد آب).
- «خُرده‌اوستا» بخش نوتر که آیین‌ها و نمازهای روزانه، سرودها و دعاها را دربر دارد.
بازتاب مزداپرستی در فرهنگ‌ها
گستره هزارساله نفوذ این دین و پیوند ایران با سرزمین‌های پیرامون سبب شد باورهایی مانند منجی‌باوری، بهشت و دوزخ، اختیار انسان و حساب پس از مرگ، بر آیین‌ها و مکاتب بعدی اثر بگذارد—از فلسفه یونان و گنوسیسم و بودیسم تا یهودیت، مسیحیت، اسلام و بهائیت.
اثرگذاری بر فرهنگ ایرانی
زرتشتی‌گری حدود یک هزاره دین غالب ایران‌زمین بود و رد پای آن در اساطیر و فرهنگ ایرانی آشکار است. پس از اسلام نیز بخشی از میراث فرهنگی ایرانیان با آموزه‌های مزدایی پیوند خورد و ماندگار شد.
نقش آیین زرتشت در غرب
پس از فتح بابل به دست کوروش، رهایی یهودیان و رفتار انسان‌دوستانه او، برخی آموزه‌های مزدیسنا به متون دینی آنان راه یافت. فتوحات ایرانیان در مغرب‌زمین نیز اندیشه‌های زرتشتی را به فلسفه یونان کشاند؛ جایی که از «جبرِ خدایان» به «اختیار انسان» گرایید. بازتاب این میراث را در ادبیات اروپا نیز می‌توان دید؛ نمونه‌وار در «کمدی الهی» دانته با سفر به دوزخ و بهشت. پس از رنسانس نیز زرتشت در بخش‌هایی از اروپا فیلسوف/ساحر/اخترشناس انگاشته می‌شد.
گستره جوامع زرتشتی امروز
زرتشتی‌گری از ادیان رسمی ایران است، اما پیروانش تنها در این مرزوبوم نیستند. بزرگ‌ترین اجتماعات در باختر هند، مرکز ایران و جنوب پاکستان قرار دارند؛ گروه‌هایی از مهاجران ایرانی زرتشتی نیز در نقاط گوناگون جهان—از جنوب و مرکز آسیا و عراق تا آمریکای شمالی و سوئد—زندگی می‌کنند.
چرایی شناخت فرهنگ‌ها و ادیان کهن
آشنایی با ادیان ایرانی، پنجره‌ای به سیر تکامل اندیشه بشر می‌گشاید و فهم باورهای امروزین جهان را ژرف‌تر می‌کند. از همین‌رو «دستی بر ایران» می‌کوشد در کنار میراث ملموس، میراث ناملموس ایران را نیز معرفی کند و شما را به شناخت این فرهنگ‌ها و دیدار از جاذبه‌های ایران دعوت می‌کند.
پرسش‌های پرتکرار درباره آیین زرتشت
در ادامه، برای تکمیل آگاهی شما، چند پرسش‌وپاسخ آمده است. اگر سؤال دیگری دارید، در بخش دیدگاه‌ها مطرح کنید تا پاسخ دهیم.
پیامبر دین زرتشت کیست؟
نام پیامبر این آیین «اشو زرتشت اسپیتمان» است.
نام سه آتش مقدس زرتشتیان کدام است؟
سه آتش نامدار در این کیش عبارت‌اند از:
- آذر فرنبغ،
- آذرگُشنَسپ، و
- آذر بُرزین‌مهر.
رهبر زرتشتیان ایران که بود؟
زرتشت به‌عنوان پیشوای دینی و اصلاح‌گر، هدایت پیروان را بر عهده داشت.
جمعیت زرتشتیان ایران چقدر است؟
بنابر سرشماری سال ۱۳۹۰ خورشیدی، حدود ۲۵٬۲۷۱ نفر زرتشتی در ایران زندگی می‌کنند.
زرتشت در زمان کدام پادشاه بود؟
بر پایه گزارشی منسوب به «خانْتوس/کسانتوس لیدیایی»، زرتشت ۶۰۰ سال پیش از لشکرکشی خشایارشاه به یونان می‌زیست؛ هرچند این داوری قطعی نیست و درباره زمان ظهور او ابهام‌ها باقی است.
