به گزارش خبرنگار مهر، در پی افزایش تهدیدهای نظامی و بحران‌های طبیعی، یک راهنمای تخصصی با عنوان «توصیه‌هایی برای موزه‌ها در هنگام بحران و جنگ» ترجمه و منتشر شده است.
توصیه‌های اعلام شده برای موزه‌ها توسط سحر فروزان پور کارشناس ارشد حفاظت و مرمت اشیای تاریخی ترجمه شده است. این توصیه‌ها بر پایه تجربیات موزه‌های اوکراینی در مواجهه با تجاوز نظامی روسیه تدوین شده، گام‌هایی عملی برای حفاظت از آثار فرهنگی ارائه می‌دهد که می‌توان از آن برای استفاده در موزه‌های ایران نیز استفاده کرد.
در بخشهایی از این راهنما، مراحل برنامه‌ریزی، شناسایی خطرات، تعیین تیم مدیریت بحران، دسته‌بندی آثار ارزشمند، و نحوه تخلیه اضطراری مجموعه‌ها تشریح شده است. هدف این سند، کمک به موزه‌ها برای تدوین سیاست‌های ایمنی، حفظ میراث فرهنگی در شرایط پرخطر، و ارتقا آمادگی در برابر تهدیدهای بالقوه است.
این توصیه‌ها در قالب مراحل روش شناسی تنظیم شده است که شامل برنامه ریزی و آماده سازی، نظارت و آموزش، اعلام وضعیت اضطراری و واکنش در بحران است.
در مرحله برنامه‌ریزی و آماده‌سازی به بررسی اسناد پرداخته می‌شود. مطابق با مقررات قانونی معتبر، موزه باید اسنادی را تدوین و بازبینی کند که رویه‌ها و عملکرد در شرایط اضطراری و نحوه مواجهه با بحران و جنگ را مشخص می‌کنند. مبنای قانونی این اسناد شامل موارد زیر است:
الف) طرح حفاظت از میراث فرهنگی در صورت وقوع درگیری نظامی و موارد اضطراری برای میراث فرهنگی منقول
ب) طرح حفاظت از میراث فرهنگی در صورت وقوع درگیری نظامی و موارد اضطراری برای میراث فرهنگی غیرمنقول
ج) طرح حفاظت از موزه‌ها در برابر آتش‌سوزی، سرقت یا سایر خطرات
د) ماژول‌های وظیفه برای سطوح هشدار مربوطه و سطوح هشدار CRP برای طرح‌های حفاظت از موزه‌ها که در فهرست مناطق تحت پوشش تأسیسات و دستگاه‌های تحت پوشش حفاظت اجباری آمده و توسط استان اداره می‌شوند.
ه) دستورالعمل ایمنی در برابر آتش‌سوزی،
و) دستورالعمل نحوه آماده‌سازی مجموعه برای تخلیه
ز) طرح عملیاتی انجام فعالیت در موزه در شرایط تهدید امنیت ملی و در زمان جنگ
ح) دستورالعمل نگهداری سوابق، شامل دستورالعمل‌هایی برای نحوه اجرا، ایمن سازی و تخلیه اسناد اثباتی
این اسناد باید از انسجام داخلی برخوردار باشند، رویه‌های شرح داده شده در آنها باید قابلیت اجرا داشته باشند و به طور مستمر مورد بازبینی قرار گیرند. این اسناد باید به سیاستی منسجم برای ایمنی موزه کمک کند. هرگونه به روز رسانی یا اصلاح سیاست ایمنی موزه و یا اسناد مرتبط با آن باید در گزارش فعالیت‌های موزه ثبت شود.
تحلیل خطرات و رویه‌ها
یکی از عناصر کلیدی در دستور کار برنامه‌ریزی و آماده‌سازی یک مؤسسه برای شرایط بحران یا جنگ، شناسایی دقیق تهدیدها — یعنی تحلیل ریسک — و احتمال وقوع آنها است. هنگام شناسایی تهدیدها، باید شرایط خاص هر موزه به طور جداگانه در نظر گرفته شود؛ این شرایط می‌تواند ناشی از عواملی مانند موقعیت مکانی موزه، مقیاس و ماهیت فعالیت آن (مثلاً موزه‌های مستقل، مشترک یا روباز) باشد.
از جمله خطرات شناخته‌شده می‌توان به مواردی چون آتش‌سوزی، سیل، حملات جنایی یا تروریستی، و نیز تهدیدهای ناشی از عملیات نظامی همچون حملات هوایی، بمباران موشکی، اشغال، غارت و آلودگی منطقه اشاره کرد.
تحلیل ریسک باید برای هر موزه به‌گونه‌ای انجام شود که تهدیدات اصلی برای ایمنی مجموعه و خود موزه را مشخص کند و رویه‌هایی که باید در مواجهه با خطرات اجرا شوند، به‌وضوح تعیین کند.
این رویه‌ها باید شامل راهکارهای بهینه برای حفاظت از مجموعه در محل موزه و همچنین شرایطی باشند که در آن تخلیه مجموعه (نمایشگاه‌ها از محل دائمی نمایش) ضروری است. تهدیدهایی که توجیهی برای جابه‌جایی ناگهانی نمایشگاه‌ها هستند، شامل مواردی همچون آتش‌سوزی یا احتمال تصرف محوطه موزه توسط نیروهای متجاوز خواهند بود.
دو نوع تخلیه وجود دارد:
تخلیه پیشگیرانه: پیش از وقوع رویداد انجام می‌گیرد تا مثلاً در برابر یک حمله نظامی قریب‌الوقوع از مجموعه حفاظت شود.
تخلیه نجات‌بخش: پس از وقوع حادثه یا در زمان مشاهده آن (مانند آتش‌سوزی) انجام می‌شود.
سیاست ایمنی موزه که توسط هر مؤسسه اتخاذ می‌شود، باید به‌روشنی مشخص کند که تحت چه شرایطی، با چه رویه‌هایی و به چه فضاهای امنی — خواه در داخل محوطه موزه و خواه در مراکز ذخیره‌سازی از پیش تعیین‌شده در خارج از موزه — جابه‌جایی مجموعه صورت گیرد.
همچنین، این سیاست باید تفاوت‌های عملکرد موزه در زمان صلح و زمان درگیری مسلحانه (جنگ) را مشخص کند. این رویه‌ها و شرایط مرتبط باید در سیاست ایمنی موزه، شامل اسناد، دستورالعمل‌ها و رویه‌های مربوطه، درج شوند.
۳. تعیین تیم مدیریت بحران
وظیفه آمادگی موزه برای شرایط بحران یا جنگ و نیز هماهنگی اقدامات محافظتی مربوط به مردم و مجموعه، بر عهده تیم مدیریت بحران است (به پیوست ۲ مراجعه شود). این تیم باید از کارکنان تمام‌وقت موزه یا افرادی تشکیل شود که به طور حرفه‌ای با عملیات موزه وابسته هستند.
در انتخاب اعضای تیم، باید به شایستگی‌های آنها و مهارت‌هایی مانند تصمیم‌گیری، مقاومت در برابر استرس، و عملکرد در شرایط فشار زمانی توجه شود. یکی از عوامل مهم، برخورداری اعضای اصلی از کاریزمای رهبری است، به‌گونه‌ای که در میان کارکنان موزه از احترام و اقتدار برخوردار باشند.
مدیر مؤسسه، رئیس تیم مدیریت بحران را با صدور حکمی منصوب می‌کند که به او اختیار کامل برای اقدام می‌دهد. اگر مدیر مؤسسه خود رئیس تیم نباشد، باید فرد منصوب‌شده، کلیه اختیارات لازم برای مدیریت مؤثر بحران را در اختیار داشته باشد، البته بدون آنکه این اختیارات، نقش مدیر را به عنوان رئیس موزه تضعیف کند.
نکته‌ی مهم دیگر، تعیین اعضای جایگزین برای سمت‌های کلیدی در تیم مدیریت بحران است تا حتی در صورت عدم حضور برخی اعضا، عملکرد مؤثر تیم تضمین شود.
۴. شناسایی فرآیند تصمیم‌گیری
باید امکان تصمیم‌گیری مؤثر حتی از راه دور را برای مدیر، معاون مجاز یا نماینده قانونی وی فراهم کرد. این رویه‌ها باید تداوم مدیریت را در تمامی سناریوهای شناسایی‌شده در تحلیل ریسک تضمین کنند.
برای کاهش زمان موردنیاز جهت گذار از وضعیت عادی به وضعیت اضطراری، تهیه‌ی قالب‌های از پیش‌نویس‌شده دستورالعمل‌ها و فرم‌های اجرایی ضروری است، از جمله: وکالت‌نامه‌ها
اسناد حمل و نقل برای تحویل و تخلیه مجموعه (مانند بارنامه‌ها و سایر اسناد ضروری برای حفاظت اشیا امانت‌گرفته‌شده)
توصیه می‌شود همزمان با تهیه اسناد موردنیاز، یک لیست چک طراحی شود که تمام اقدامات و وظایف اولویت‌دار را پوشش دهد و با فرآیندهای مدیریت بحران و جنگ هماهنگ باشد.
ذخیره یک نسخه از کل این اسناد در سیاست ایمنی موزه و نگهداری آن در حافظه‌ای رمزگذاری‌شده (مانند USB یا هارد دیسک خارجی رمزگذاری‌شده) اقدامی حرفه‌ای و مؤثر است. این روش باعث می‌شود که مدیر موزه یا نماینده قانونی وی حتی در خارج از محل موزه نیز قادر به انجام اقدامات لازم در شرایط بحرانی باشد.
۵. شناسایی اقلام (اشیا) مجموعه برای حفاظت و / یا تخلیه
در هر موزه، لازم است مجموعه‌ای از اشیا که برای حفاظت یا تخلیه در نظر گرفته می‌شوند، مورد شناسایی و تحلیل قرار گیرد. این اشیا باید در گروه‌های اولویت‌دار زیر دسته‌بندی شوند:
گروه الف: شامل گرانبهاترین اشیا که باید در اولویت اول و حداکثر طی چند ساعت ابتدایی تخلیه شوند.
گروه ب: شامل اشیا ارزشمندی که در مرحله دوم نیاز به حفاظت و تخلیه دارند.
گروه ج: شامل اشیا گرانبهایی که به دلایل مختلف امکان تخلیه ندارند و باید در محل فعلی حفاظت شوند.
معیارهای انتخاب اشیا:
ارزش مجموعه در سطح ملی و بین‌المللی بر اساس ارزش تاریخی، علمی، هنری و بازار.
عقلانیت تصمیم بر پایه تحلیل واقع‌گرایانه، از نظر عملی بودن، اقتصادی بودن و امکان‌پذیری.
واقع‌گرایی در بررسی موفقیت عملیات تخلیه با توجه به منابع و ظرفیت‌های موجود.
انتخاب بیش‌ازحد اشیا برای تخلیه ممکن است با محدودیت منابع در بحران یا جنگ، مانع اجرای موفق عملیات شود. بنابراین، تهیه فهرست‌های دقیق از اشیا منتخب، با در نظر گرفتن وزن، حجم و شرایط حمل‌ونقل، ضروری است.
تصمیم نهایی درباره انتخاب اشیا با مدیر موزه است. این اشیا باید در محل فعلی خود برچسب‌گذاری شوند تا در شرایط اضطراری — مانند دود ناشی از آتش‌سوزی — امکان تخلیه‌ی سریع حتی توسط نیروهای غیرموزه‌ای فراهم باشد.
استفاده از روش RE-ORG که توسط ICCROM توسعه یافته، برای ساماندهی ذخیره‌سازی و کنترل مؤثر بر اشیا توصیه می‌شود.
۶. تأمین مواد لازم برای حفاظت از مجموعه
موزه‌ها باید مواد و تجهیزات لازم برای بسته‌بندی و حفاظت اشیا، به‌ویژه اشیا گروه الف، را تهیه و به‌صورت دائم ذخیره کنند. همچنین مدیر موزه باید هنگام برنامه‌ریزی برای توسعه، فضای کافی برای نگهداری این مواد پیش‌بینی کند و بودجه‌ای برای نگهداری و تجدید دوره‌ای آن اختصاص دهد.
۷. تأمین فضای امن برای نگهداری مجموعه تخلیه‌شده
فضای امنی خارج از محدوده بحرانی باید برای نگهداری اشیا گروه الف و ب در نظر گرفته شود. این فضا باید دارای شرایط محیطی، امنیت فیزیکی و دسترسی محدود باشد.
پیشنهاد می‌شود که این فضا از مراکز حساس مانند زیرساخت‌های حیاتی و محل تجمعات عمومی فاصله داشته باشد؛ به طور مثال، یک انبار زیرزمینی مقاوم در برابر موج شوک، خارج از دشت سیلابی.
همچنین توصیه می‌شود موزه با دولت‌های محلی یا موزه‌های نزدیک قراردادهایی منعقد کند تا در صورت نیاز بتوان از فضای آنها استفاده کرد. با این حال، باید در نظر داشت که هر بار انتقال مجموعه از محل اصلی، ریسک آسیب را افزایش می‌دهد؛ لذا تخلیه باید آخرین راه‌حل باشد.
۸. تأمین وسایل حمل‌ونقل
موزه‌ها باید وسایل حمل‌ونقل کافی و باکیفیت برای تخلیه اشیا گروه الف تهیه کنند. بهترین راه، مالکیت وسایل حمل‌ونقل توسط خود موزه است. این وسایل باید متنوع بوده و توان حمل از طریق جاده، راه‌آهن یا آب را داشته باشند.
حمل‌ونقل باید برچسب‌گذاری صحیح داشته باشد و از امنیت لازم برخوردار باشد، زیرا ممکن است خدمات عمومی در زمان بحران به دلایل دیگر در دسترس نباشند. همچنین، باید نیروهای آماده در مقصد برای تخلیه و حفاظت اشیا حضور داشته باشند.
۹. برنامه‌ریزی مسیرهای تخلیه
پس از تعیین محل نگهداری امن، باید مسیرهای بهینه برای انتقال اشیا مشخص شوند. این مسیرها باید کم‌خطر، بدون ترافیک، و به دور از مراکز شهری انتخاب شوند.
مسیرهای غیرمعمول مانند راه‌آهن یا آبراه نیز باید مدنظر قرار گیرند.
۱۰. آموزش
سیاست ایمنی موزه باید شامل آموزش‌های منظم، تمرینات شبیه‌سازی‌شده و غیرمنتظره باشد. تمامی کارکنان، بدون استثنا، باید در این تمرین‌ها شرکت کنند.
سناریوهای تمرینی باید اختلالات احتمالی مانند قطع ارتباط، حمل‌ونقل، آب یا برق و کمبود نیرو را نیز در بر بگیرند.
مرحله دوم: نظارت و آموزش
۱. پایش تهدیدها و ارزیابی ریسک
پایش مستمر تهدیدها، هم در درون سازمان و هم در محیط اطراف موزه، امری حیاتی است. این پایش باید شامل موارد زیر باشد:
الف) اطلاعیه‌های صادره از سوی دولت مرکزی و محلی، به‌ویژه اطلاعات مربوط به سطوح هشدار ناشی از قانون ۱۰ ژوئن ۲۰۱۶ درباره عملیات ضدتروریستی، در صورت احتمال وقوع یا بروز حملات تروریستی، و همچنین اطلاعات مربوط به سیستم‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات.
ب) ارزیابی منظم ریسک و تحلیل تهدیدات شناسایی‌شده، شامل بررسی احتمال وقوع آنها در سطح محلی و تأثیر آن بر فعالیت‌های موزه.
ج) تغییرات دوره‌ای در مقررات قانونی مرتبط با ایمنی موزه و حفاظت از مجموعه.
د) بازبینی وضعیت اعضای تیم مدیریت بحران به‌صورت منظم، شامل تغییر در اعضا، مرخصی‌های طولانی‌مدت، غیبت و سایر عوامل مؤثر بر ترکیب تیم.
ه) تغییرات در مجموعه موزه، به‌ویژه آثار ارزشمند موجود در فهرست اموال یا سپرده، که باید در طبقه‌بندی گروه‌های تخلیه به‌روزرسانی شوند.
و) ارزیابی کیفیت و کارایی بسته‌بندی‌ها و مواد حفاظتی اختصاص‌یافته برای حفاظت یا تخلیه مجموعه، از جمله وضعیت فضاها یا تغییرات زیرساختی، تغییر مالکیت، بازسازی‌های فنی و…
ح) کارایی وسایل حمل‌ونقل و ارتباطات در اختیار موزه.
ی) عوامل مؤثر بر امکان استفاده از مسیرهای تخلیه، از جمله پروژه‌های عمرانی بلندمدت یا انسدادهای جاده‌ای.
تمام این موارد باید به‌صورت منظم توسط تیم مدیریت بحران موزه بررسی شده و در جلسات ثبت شود. همچنین، تمام تغییرات مرتبط باید به‌طور منظم در اسناد مرجع شامل نقشه‌ها، سناریوهای اقدام، رویه‌ها و دستورالعمل‌های معتبر ایمنی موزه ثبت و به‌روزرسانی شوند.
۲. تمرین‌ها
برای ارتقای آمادگی موزه در شرایط بحران یا جنگ، انجام منظم تمرین‌های عملیاتی یک ضرورت اساسی است. این تمرین‌ها باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که تاب‌آوری کارکنان در برابر استرس شرایط بحرانی افزایش یابد.
توصیه می‌شود این تمرین‌ها بدون اطلاع قبلی و در شرایط غیرمنتظره اجرا شوند.
تمرین‌ها باید سناریوهای متنوعی را پوشش دهند تا کارکنان برای مقابله با تهدیدات مختلف در شرایط صلح یا جنگ آمادگی کسب کنند، از جمله:
الف) آتش‌سوزی
ب) اختلال در تأمین برق، آب یا شبکه‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات
ج) آسیب‌های زیرساختی (مانند ترک‌های ساختمانی، فرونشست زمین و…)
د) حملات مجرمانه یا تروریستی
ه) اقدامات اعتراضی یا «فعال‌گرایانه» اجتماعی یا سیاسی از سوی گروه‌ها
در زمان بازسازی یا نوسازی تأسیسات نیز می‌توان تمرین‌هایی انجام داد.
این تمرین‌ها باید موارد زیر را فراهم کنند:
تمرین‌های داخلی: آزمون دستورالعمل‌ها و رویه‌ها در درون ساختار سازمانی موزه.
تمرین‌های مشترک با نهادهای خارجی: همکاری با نهادهای متخصص در حفاظت از مجموعه، مانند سازمان‌های فرهنگی.
برای درک بهتر رویه‌ها و هماهنگی مؤثر در شرایط بحران یا درگیری نظامی، این تمرین‌ها باید با نهادهایی مانند موارد زیر برنامه‌ریزی و اجرا شوند:
الف) تیم مدیریت بحران محلی
ب) نیروی پلیس
ج) سازمان آتش‌نشانی
د) آتش‌نشانان داوطلب
ه) گارد شهرداری
و) ارتش
مرحله سوم: اعلام بحران و یا جنگ
در لهستان مطابق قانون مورخ ۲۶ آوریل ۲۰۰۷ درباره مدیریت بحران، تصمیم به اعلام وضعیت اضطراری (شامل وضعیت فوق‌العاده یا حکومت نظامی) می‌تواند توسط رئیس‌جمهور لهستان اتخاذ شود. این قانون، شرایط تهدیدهای بهداشت عمومی، حملات تروریستی یا سایر موارد تهدیدکننده امنیت ملی را به‌عنوان مبنای اعلام وضعیت اضطراری تعریف می‌کند.
در صورت اعلام این وضعیت، رئیس‌جمهور مرکز ملی مدیریت بحران را به‌عنوان نهاد هماهنگ‌کننده اقدامات در سطح ملی تعیین می‌کند.
در سطح محلی، هماهنگی اقدامات اجرایی و مدیریتی در محل بحران بر عهده فرمانداران شهرستانی، فرمانداری‌های استانی، یا شهرداران است، بسته به محل وقوع بحران. در خصوص موزه‌ها، این مسئولیت به نماینده استانی میراث فرهنگی سپرده می‌شود.
نهادهای محلی موظف‌اند با مرکز ملی مدیریت بحران و دیگر نهادهای اجرایی، امدادی و نظامی (از جمله ارتش لهستان) همکاری کند.
علاوه بر این، تهیه طرح مدیریت بحران برای موزه‌های دولتی که تحت نظارت وزارتخانه‌های مرکزی هستند، بر عهده وزارتخانه‌ی ذی‌ربط و با هماهنگی نهادهای ملی قرار دارد. تنها در صورت بروز وضعیت فاجعه‌بار، نظیر بلایای طبیعی، مسئولیت مستقیم مدیریت بحران بر عهده فرمانداران، اعضای شوراهای شهری، شهرداران و رؤسای شهرها خواهد بود.
اعلام وضعیت فاجعه ممکن است از سوی شورای وزیران، بنا به ابتکار خود یا درخواست استان مربوطه، صورت گیرد.
نکته مهم: همزمان باید تأکید کرد که در موارد ضروری و فوری، مدیر موزه باید بتواند، حتی پیش از دریافت اطلاع‌رسانی رسمی از نهاد ناظر، اقدامات لازم برای محافظت از مجموعه از جمله تخلیه را به‌طور مستقل آغاز کند.
برای مثال، در صورت خطر ریزش دیوار، سقف یا خرابی سیستم‌های حیاتی مانند آبرسانی، مدیر باید بلافاصله وارد عمل شود.
۱. تصمیم‌گیری
دستورالعمل‌های دقیق اقدامات موزه، هماهنگ با طرح مدیریت بحران در منطقه‌ی مربوطه، ارائه خواهد شد. با این حال، مدیر موزه که به‌عنوان رئیس تیم مدیریت بحران فعالیت می‌کند، باید آمادگی اتخاذ تصمیم‌های مستقل و چالش‌برانگیز را داشته باشد.
این تصمیم‌ها باید مبتنی بر منابع موثق، پرهیز از شایعه‌پراکنی و با اتکا بر برنامه‌ها، رویه‌ها و تمرین‌های انجام‌شده اتخاذ شوند. مهم‌تر از همه، تصمیم‌گیری در شرایط بحرانی یا جنگ باید متناسب با نوع تهدید و موقعیت واقعی صورت گیرد و از هرگونه تأخیر غیرضروری پرهیز شود؛ زیرا حتی تأخیر کوتاه ممکن است امکان حفاظت یا تخلیه ایمن مجموعه را از بین ببرد (برای مثال، بسته شدن جاده به دلیل تخلیه غیرنظامیان).
در چنین شرایطی، احساسات نباید جایگزین اطلاعات معتبر شوند.
