خبرگزاری تسنیم؛ گروه اقتصادی ــ در شرایطی که تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، و افت منابع زیرزمینی فشار غیرقابل‌انکاری بر کشاورزی ایران وارد کرده‌اند، سنت قیمت‌گذاری یارانه‌ای و سنتی آب به‌وضوح ناکارآمد است. بخش عمده‌ای از مصرف ناشی از فقدان انگیزه اقتصادی برای صرفه‌جویی و عدم شفافیت در ثبت و پایش مصرف است. در همین چارچوب، نظام تعرفه‌گذاری هوشمند آب کشاورزی ــ تلفیقی از فناوری، تحلیل داده، ساختار تعرفه حجمی یا فصلی، و حکمرانی مشارکتی ــ پیشنهاد می‌شود تا مصرف واقعی را منطبق بر ظرفیت منابع، تکنولوژی مورد استفاده، و شرایط اقلیمی منطقه تنظیم کند. این نظام می‌تواند مصرف‌کنندگان را ملزم کند بُرد آب خود را ثبت و شفاف کنند، نرخ‌های منطقی و تطبیقافته با مناطق مختلف و محصولات متفاوت را اعمال کنند، و انگیزه مالی لازم برای استفاده از تکنولوژی آبیاری کم‌مصرف را فراهم آورند.
در همین زمینه بیشتر بخوانید
ضرورت اجرای مالیات بر «مصرف مازاد» آب نسبت به الگو
معرفی و اصول کلی سیاست‌گذاری
نظام هوشمند تعرفه بر پایه داده‌های دقیق مصرف سنجیده‌شده (کنتورهای هوشمند یا سایر واسط‌ها) در میادین کشاورزی و تحلیل‌های GIS و IoT قرار دارد. با پایش آنلاین مصرف، سامانه می‌تواند تعرفه‌ای پویا اعمال کند: مثلا مصرف اولیه تا سقف تعریف‌شده با تعرفه پایه، مصرف مازاد با نرخ افزایشی بلوکی یا دینامیک محاسبه شود. در برخی مدل‌ها همچون چین، سهم کشاورز و دولت در هزینه آب بر اساس «همبستگی با سودآوری آبیاری» تعیین می‌شود. مطالعات اقتصادی نشان داده مدل بلوکی یا tiered نسبت به نرخ یکنواخت، تأثیر بیشتری در تغییر ساختار کشت و کاهش محصولات پرآب‌بر دارد. استفاده از فناوری IoT و GIS اجازه می‌دهد نرخ براساس معیارهایی مانند وضعیت ذخیره حوضه، زمان فصل، فناوری آبیاری، یا نوع محصول تنظیم شود.
ضرورت‌ها و مزایا
ضرورت‌های اصلی این فناوری شامل کنترل مصرف بی‌رویه، کاهش اسراف، حمایت از عدالت در پرداخت هزینه و تخصیص منطقی منابع است.
نظام هوشمند تعرفه در مقایسه با تعرفه ثابت، مزایای متعدد دارد: ارسال سیگنال قیمتی واقعی برای مصرف‌کننده، تشویق فناوری بهره‌ور، جمع‌آوری خودکار درآمد بدون مداخلات دستی، تخصیص بهینه منابع مالی، و ارتقای عدالت متناسب با اقلیم و فناوری. برخلاف تعرفه ثابت و یارانه‌ای که مصرف بی‌رویه را تشویق می‌کند، این نظام مصرف را بهینه می‌کند، منابع را حفظ می‌کند و به توسعه پایدار می‌انجامد.
ظرفیت‌های موجود شامل شبکه برق، سامانه مدیریت داده، و تجربه کاربری در برخی مناطق کشور برای کنتور نصب و ثبت مصرف است. بهره‌برداران می‌توانند به‌واسطه سیستم تعرفه هوشمند انگیزه داشته باشند تا به سمت آبیاری مدرن مثل قطره‌ای یا زیرسطحی حرکت کنند و مصرف مازاد را کاهش دهند، ضمن آن‌که درآمد حاصل از تعرفه‌ها برای نگهداری و ارتقای شبکه آب تخصیص می‌یابد.
این روش مشکلات رایج همچون مصرف یارانه‌ای، نبود شفافیت، و عدم انگیزه حرکت به سمت بهره‌وری فنی را مسکوت نمی‌گذارد.
اجزای اصلی سیستم
نظام تعرفه هوشمند شامل: (الف) سیستم پایش مصرف دیجیتال—کنتور هوشمند یا ابزار IoT نصب‌شده در اراضی، ثبت آنلاین میزان مصرف و ارسال به سامانه مرکزی؛ (ب) پایگاه داده GIS منطقه‌ای برای تحلیل مصرف در سطح مزرعه و الحاق به داده‌های اقلیمی و تکنولوژیک؛ (ج) ساختار تعرفه حجمی/بلوک‌بندی/دینامیک که براساس سقف تعریف‌شده، زمان فصل و فناوری، نرخ‌های متفاوت را اعمال کند؛ (د) پلتفرم صورتحساب و پرداخت که قبض‌ها را به‌صورت اتومات صادر کرده و وصول، تخفیف تشویقی و تخصیص درآمد را مدیریت کند؛ (ه) سازوکار مشارکت و اطلاع‌رسانی کشاورزان درباره نحوه مصرف، مقررات، و مشوق‌ها؛ و (و) نهاد تنظیم‌گر برای بازنگری دوره‌ای تعرفه‌ها.
فرآیند کلی انجام
ابتدا مرجع اجرایی (وزارت نیرو یا سازمان منابع آب) در حوضه هدف، الگوی مصرف مجاز را برحسب محصول، فناوری و اقلیم تعیین می‌کند. سپس کشاورزان ملزم به نصب کنتور هوشمند یا ثبت مصرف خود در سامانه هستند. سامانه مصرف را به‌صورت لحظه‌ای پایش می‌کند و تعرفه پایه و مصرف مازاد را محاسبه می‌نماید. در پایان دوره (هفتگی/فصلی)، قبض صادر و به‌صورت مکانیزه به کشاورز اعلام می‌شود. پرداخت به سامانه بانکی متصل شده و درآمد صرف تأمین مالی نگهداری شبکه، ارتقای زیرساخت، و مشوق‌های بهینه‌سازی مصرف می‌شود. بازخورد کشاورزان و داده‌های مصرف مستمر، برای تعدیل تعرفه و بهینه‌سازی الگوریتم قیمت‌گذاری استفاده می‌شود.
برخی نمونه‌های پیشتاز در جهان
چین: اصلاح قیمت‌گذاری آب کشاورزی، مشارکت دولت و کشاورز در پرداخت هزینه‌ها، تعیین نرخ بر اساس بهره‌وری آبیاری و توسعه نظام سهمیه‌بندی را در پی داشته است. مطالعه چین در اصلاح تعرفه آب کشاورزی نشان داده که تخصیص هزینه بر اساس سودآوری آبیاری، پذیرش کشاورزان را افزایش، و مصرف را کاهش می‌دهد.
ایالت‌های ایالات متحده: برنامه‌هایی مشابه در غرب ایالات متحده برای تعرفه دینامیک با استفاده از کنتور هوشمند و GIS جهت تشویق صرفه‌جویی شهری و کشاورزی
ایتالیا (منطقه امیلیا-رومانا): تحلیل‌های اقتصادی نشان داده تقاضای آب، بسته به نوع محصول و سیستم آبیاری متفاوت خواهد بود.
پرتغال: همچنین تجربه پرتغال در دریاچه آلکواوا نشان می‌دهد تعرفه مبتنی بر زمین ناکافی است و فعالان پیشنهاد می‌کنند تخصیص مبتنی بر قیمت و معامله حقوق آب موثرتر خواهد بود.
انواع کاربردها
این نظام در کاربردهای زیر قابل استفاده است: (الف) آبیاری مستقیم مزرعه ــ محاسبه دقیق مصرف برشی یا حجمی؛ (ب) پمپاژ آب زیرزمینی ــ قیمت گذاری متناسب با عمق چاه و تأثیر محیطی؛ (ج) بازچرخانی پساب برای کشاورزی ــ مصرف مجدد با تعرفه مجزا؛ (د) آب شهری ــ کشاورزی ترکیبی ــ مصرف فضای سبز کشاورزی شهری با تعرفه دینامیک فصل‌محور؛ (ه) سیستم‌های مشترک سدها و منابع ــ تخصیص هوشمند برای بخش کشاورزی، صنعتی یا شهری؛ (و) مناطق تاب‌آبی اختصاصی (باغات مدرن، گلخانه‌ها) که مصرف دقیق، انگیزه تغییر الگوی مصرف را بالا می‌برد.
چالش‌ها و محدودیت‌ها
این روش با چالش‌هایی مواجه است: هزینه نصب و نگهداری فناوری سنسور و کنتور، نیاز به زیرساخت فناوری اطلاعات، مقاومت اجتماعی از سوی کشاورزان، پیچیدگی قانونی در تنظیم تعرفه بر حسب منطقه یا محصول، نیاز به آموزش و تشویق بهره‌برداران، خطر فرار از پرداخت یا تقلب در ثبت مصرف، و لزوم حفاظت داده‌ها و حریم خصوصی. همچنین اگر تعرفه‌ها نامناسب تعیین شوند، ممکن است به کاهش درآمد کشاورزان واقعی یا افزایش هزینه ناعادلانه منجر شود.
استانداردها و دستورالعمل‌های بین‌المللی
سازمان‌هایی مانند OECD و اتحادیه اروپا (Water Framework Directive) بر اصل تعرفه حجم‌محور تأکید دارند و قواعدی مانند شفافیت، بازیافت هزینه O&M و قیمت‌گذاری عدالت‌محور را توصیه می‌کنند. همچنین بانک جهانی در گزارش بررسی تعرفه‌ها به اهمیت توازن میان پوشش هزینه‌ها و توانایی پرداخت کاربران اشاره کرده است.
پیشرفت‌های نوین
در سال‌های اخیر، ترکیب IoT، GIS، و تحلیل بلادرنگ مصرف به توسعه تعرفه دینامیک پرداخت. مطالعات نشان داده مدلی که نرخ را بر اساس ذخیره حوضه، فصل، فناوری و تراکم مصرف تنظیم کند، اثر بخشی به مراتب بیشتری در کاهش مصرف و تشویق تکنولوژی دارد. همچنین استفاده از تجزیه و تحلیل اقتصاد سنجی برای تعیین کشش مصرف نسبت به قیمت (elasticity) در محصولات و فناوری‌های مختلف ــ مانند مطالعه ایتالیا ــ راهگشایی کرده است.
آینده‌شناسی و توصیه‌ها
برای ایران توصیه می‌شود اجرای این نظام از طریق پروژه‌های پایلوت در چند حوضه‌آبی آغاز شود: با نصب کنتور در برخی مزارع، تعیین الگوی مصرف محلی، طراحی تعرفه حجمی-بلوک‌بندی، و تحلیل واکنش کشاورزان. پس از جمع‌آوری داده و بازخورد، می‌توان سیستم را به‌تدریج در سطح کشور تعمیم داد. مهم است درآمدها به پروژه‌های حفاظت منابع، ارتقاء زیرساخت، و تسهیلات فنی اختصاص یابند. اصلاحات قانونی برای حمایت از کشاورزان کم‌مصرف، آموزش و اطلاع‌رسانی مشارکتی نیز ضروری‌اند. استمرار بازنگری تعرفه بر مبنای تحلیل داده‌ها، کلید موفقیت این سیاست در بلندمدت خواهد بود.
جمع‌بندی
نظام تعرفه‌گذاری هوشمند آب کشاورزی یک ابزار قدرتمند برای مدیریت منابع آب در شرایط بحران اقلیمی است. با ادغام فناوری و اقتصاد و حکمرانی، مصرف را شفاف، منصفانه و بهینه می‌کند. تجربه جهانی ــ از چین تا ایتالیا و پرتغال ــ نشان می‌دهد این نظام توانایی اصلاح الگوی مصرف، تشویق تکنولوژی، و تأمین مالی نگهداری شبکه را دارد. با وجود چالش‌های فناوری، حقوقی و پذیرش اجتماعی، امکان طراحی تدریجی و توسعه نظام‌مند آن در فضای اجرایی ایران وجود دارد. نظام هوشمند تعرفه می‌تواند نقطه عزیمت تحولی در اقتصاد آب کشور باشد.
انتهای پیام/
