یادداشت امانپور | تولید کنترل‌شده محصولات کشاورزی در ماشین

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم؛ دکتر محمدتقی امانپور، از چهره‌های مؤثر در تاریخ جهاد سازندگی و از اعضای هیئت مؤسس این نهاد انقلابی، تنها فردی است که طی 14 سال حیات وزارت جهاد سازندگی مسئولیت معاونت آموزش و تحقیقات وزیر جهاد سازندگی را بر عهده داشت. او با نگاهی راهبردی و علمی، پایه‌گذار تحولاتی بنیادین در حوزه آبخیزداری و مدیریت منابع آب شد. از مهم‌ترین دستاوردهای او، راه‌اندازی 37 ایستگاه آبخیزداری در سراسر کشور است که به الگویی ملی برای افزایش بهره‌وری منابع آب در اقلیم‌های متنوع بدل شد. دکتر امانپور را می‌توان از پیشگامان «جهاد علمی» و از نظریه‌پردازان برجسته توسعه پایدار کشاورزی در ایران دانست. وی در ادامه یادداشت‌های حاکمیتی‌اش در حوزه کشاورزی، که برای انتشار بصورت اختصاصی در اختیار خبرگزاری تسنیم قرار گرفته، به موضوع «کشت گیاهان در ماشین» توجه کرده، و آن را تشریح کرده است. متن یادداشت پنجم به شرح زیر است.

در همین زمینه بیشتر بخوانید

چالش آب؛ پاسخ معاون آموزش تحقیقات جهادسازندگی

یاداشت امانپور | حل چالش آب با «بهره‌وری در مصرف آب کشاورزی»

امکان افزایش راندمان آب کشاورزی، از 40 به 85درصد

یاداشت امانپور| استفاده از آب‌های غیرمتعارف شور و لب‌شور و پس‌آب‌ها

حل چالش آب با استفاده از منابع گیاهی و جانوری مقاوم، پرمحصول و کم‌توقع

در یادداشت‌های اول تا چهارم، برای چاره‌جویی در زمینه چالش آب، مجموعه‌ای از راهکارهای ارزشمند و اجرایی با تکیه بر مشارکت‌های مردمی ارائه شد؛ از جمله:

• آبخیزداری برای تولید 100 میلیارد مترمکعب آب جدید؛
• استفاده از سامانه آبیاری زیرسطحی سفالی برای افزایش راندمان آبیاری از 40 درصد به 85 درصد؛
• بهره‌گیری از آب‌های غیرمتعارف؛
• و همچنین استفاده از گونه‌های گیاهی و جانوری مقاوم به شوری، خشکی و با بهره‌وری بالا.

هر یک از این موارد، در جای خود می‌تواند تحول‌آفرین باشد. اکنون، نوبت به چاره‌جویی در مصرف آب با تمرکز بر مدیریت مصرف و تولید محصول در ماشین رسیده است.

به‌طور معمول، برای تولید یک کیلوگرم محصول کشاورزی، ممکن است بین 100 تا 500 لیتر آب مصرف شود. حال اگر گفته شود که می‌توان تنها با 7 لیتر آب، یک کیلو محصول تولید کرد، شاید در ابتدا غیرقابل باور و دور از ذهن به نظر برسد؛ اما این آرزو، امروز به واقعیت تبدیل شده است.

1) مدیریت مصرف آب در کشاورزی، همچنان محور مسائل است

تأکید بر معرفی فناوری‌های نوین برای حل بحران آب، با تمرکز بر کشاورزی، به این دلیل است که بیش از 85 درصد آب مصرفی کشور در این بخش استفاده می‌شود. بنابراین، هرگونه تحول در تولید و مصرف آب در بخش کشاورزی، می‌تواند به‌صورت ریشه‌ای و بنیادین، چالش آب را برطرف سازد. به همین دلیل، یادداشت‌ها همچنان در این محور ادامه خواهند یافت.

2) رویکرد جایگزینی ماشین به‌جای مزرعه

اراضی کشاورزی محدودند و روش‌های سنتی تولید در مزرعه، یکی از عوامل اصلی اتلاف منابع آبی به شمار می‌رود. از این رو، اگر بتوان با خلق فناوری‌های نوین، تولید را از مزرعه به ماشین منتقل کرد، آنگاه اعمال مدیریت بر مصرف آب و مقابله با تنش‌های آبی، از آغاز تا پایان چرخه تولید، امکان‌پذیر می‌گردد.

بر همین اساس، رویکرد خلق ماشین برای تولید محصولات کشاورزی، در سطح جهانی با سرعت رو به گسترش است و تولید هر محصول، با ماشین تخصصی مربوط به خود، در حال نمونه‌سازی و آزمون می‌باشد.

3) تولیدات گلخانه‌ای

در شرایطی که محدودیت منابع آبی و اراضی مرغوب وجود دارد، خلق فناوری‌هایی برای مدیریت منابع و دستیابی به حداکثر بهره‌وری، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است. گلخانه‌ها این مأموریت را برعهده دارند.

امروزه، این امکان فراهم شده است که، به‌جای مصرف حدود 100 لیتر آب در شیوه آبیاری غرق‌آبی برای تولید یک کیلوگرم گوجه‌فرنگی، در گلخانه‌ها به رکورد مصرف 5 لیتر آب برای تولید همین مقدار دست یابیم. همچنین، در همین فرایند، به‌جای تولید حداکثر 100 تن گوجه‌فرنگی در مزرعه، می‌توان به تولید 850 تن در گلخانه دست یافت.

البته، صنعت گلخانه‌ای هنوز پرهزینه است و با محدودیت‌های خاصی روبه‌رو است؛ بااین‌حال، ظرفیت توسعه بالایی دارد. در ادامه این مجموعه یادداشت‌ها، رویکرد «تمدن‌سازی در بیابان با گلخانه‌های هوشمند» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

گلخانه‌های هوشمند هنوز در آغاز راه هستند. استفاده از پنل‌های خورشیدی اگروولتائیک در این گلخانه‌ها، می‌تواند تحولی بزرگ در تولید همزمان آب و انرژی ایجاد کند. همچنین، فرآوری ضایعات و پسماندها، چرخه بهره‌وری این گلخانه‌ها را کامل‌تر خواهد کرد.

انتظار آن است که در افق پیش‌رو، مجتمع‌های گلخانه‌ای خودپایدار و خودگردان ایجاد شوند. جزئیات این مسیر، ان‌شاءالله در یادداشت آینده، ذیل راهکار تمدن‌سازی در بیابان با گلخانه‌های هوشمند، تقدیم خواهد شد.

4) ماشین تولید محصول

برای طراحی و ساخت ماشین تولید محصولات کشاورزی، تعداد بی‌شماری از شرکت‌های دانش‌بنیان در حال تلاش و فعالیت‌اند. در این مسیر، با وجود آزمون‌ و خطاهای بسیار، صرف زمان و هزینه، و بهره‌گیری از ایده‌ها و کوشش‌های گسترده، دستاوردهایی حاصل شده است که هریک به سهم خود می‌تواند تحول‌آفرین باشد؛ به‌ویژه در حوزه تولید محصول با مصرف آب کمتر، که نقشی اساسی در حل چالش آب ایفا می‌کند.

در این میان، دکتر داوود احمدی، محقق و دانشمندی پیشتاز، توانسته است ماشین تولید قارچ را طراحی و به مرحله ساخت برساند. تولید قارچ می‌تواند از روش سنتی در کارگاه‌هایی که با پهن‌کردن بستر روی زمین، آبیاری و تیمار آغاز می‌شود، تا کارخانه‌هایی با فناوری پیشرفته و تمام‌اتوماتیک ادامه یابد. در این مسیر، میزان مصرف آب برای تولید یک کیلوگرم قارچ، از مقدار زیاد به 15 و حتی 12 لیتر کاهش یافته است.

دستاورد دکتر احمدی، ساخت ماشینی است که از نظر ظاهری شبیه به یک کانتینر معمولی‌ است و در سالن تولید نصب می‌شود. این ماشین بارگذاری شده، دوره تولید را طی می‌کند، سپس محصول برداشت و کمپوست تخلیه و شست‌وشو می‌شود، و مجدداً برای بارگذاری بعدی آماده می‌گردد. این فرآیند، مطابق دوره‌ متداول 60 روزه از آغاز تا پایان انجام می‌شود.

آنچه این فناوری را نوآورانه و متفاوت ساخته، موارد زیر است:

4-1) تولید در ماشین هوشمند:

تولید قارچ در این ماشین، به صورت هوشمند و قابل پایش لحظه‌ای در سطح کارخانه انجام می‌گیرد.

4-2) 25 مورد برتری:

این فناوری، در مقایسه با کارخانه‌های پیشرفته تولید قارچ، در 25 شاخص برتری دارد؛ از جمله کاهش مصرف انرژی، رفع مشکلات زیست‌محیطی برای کارگران (که در محیط باز حضور ندارند) و امکان کنترل کامل شرایط. اما مهم‌ترین برتری آن، کاهش مصرف آب به 7 لیتر برای تولید یک کیلو قارچ است؛ که تحولی بزرگ در فرآیند مدیریت منابع آبی محسوب می‌شود.

4-3) امکان‌پذیری تولید قارچ‌های دارویی:

تولید انواع قارچ‌های دارویی و گران‌قیمت، که در سایر کارخانه‌ها یا امکان‌پذیر نیست یا با دشواری‌ها و هزینه‌های بالا انجام می‌شود، در این ماشین با کیفیت مناسب و ارزش افزوده‌ای چندبرابر قارچ معمولی ممکن شده است.

4-4) فرآوری ضایعات:

این ماشین مجهز به فناوری بازیافت خاک و کمپوست و نیز قابلیت تولید سوخت زیستی از ضایعات فرآیند تولید است.

5) دستاوردهای جانبی

ساخت این ماشین، افزون بر مزایای 25گانه‌اش در مقایسه با فناوری‌های موجود جهانی، بستر جدیدی برای تحقیق و توسعه، خلق ارزش افزوده، و نوآوری‌های محصول‌محور فراهم کرده است. چند نمونه از این دستاوردهای جانبی به شرح زیر است:

5-1) نان، شیرینی و شکلات قارچ‌پایه:

حل چالش امنیت غذایی، یک دستور کار استراتژیک است. در کنار راهکارهای متعدد برای افزایش تولید گندم و پروتئین، قارچ می‌تواند نقشی مکمل ایفا کند. نمونه‌سازی نانی با ترکیب 50درصد آرد گندم، 20درصد سیب‌زمینی، و 30درصد قارچ، منجر به تولید نانی با ماندگاری بالا، ارزش غذایی برتر، و کاهش مصرف گندم تا 50درصد شده است؛ اقدامی مؤثر در مسیر خودکفایی و حذف واردات گندم.

همچنین، نمونه‌هایی از شیرینی و شکلات قارچ‌پایه، با حذف شکر از طریق استفاده از آب سیب‌درختی، تولید شده‌اند که در حوزه محصولات فراسودمند جایگاه ویژه‌ای یافته و نقشی مؤثر در امنیت غذایی ایفا می‌کنند.

5-2) مکمل‌های غذایی و دارویی:

تولید گسترده و ارزان قارچ‌های دارویی، امکان تولید انواع نوشیدنی‌ها و مکمل‌های غذایی و دارویی را فراهم کرده که هم امنیت غذایی را تقویت می‌کنند و هم موجب تحول در اقتصاد تولید قارچ و اقتصاد کشاورزی می‌شوند.

5-3) افزایش کمی و کیفی تولید:

ماشین تولید قارچ، در مقایسه با بهترین کارخانه‌های روزآمد، تا 25درصد افزایش تولید دارد. همچنین، پژوهشی که با استفاده از جلبک اسپیرولینا انجام شده، امکان افزایش کمی و کیفی محصول تا 25 درصد دیگر را نیز اثبات کرده است؛ تحولی قابل توجه در بهره‌وری تولید.

6) افق آینده

گروه تحقیق و توسعه متوقف نشده و همچنان به‌طور مداوم در حال ایده‌پردازی است. در حال حاضر، دوره تولید قارچ حدود 60 روز است. همچنین از کل قارچ تولیدشده در فرآیند زایش و رویش، تنها حدود 25 درصد برداشت می‌شود و مابقی همراه با کمپوست حذف شده و دور ریخته می‌شود.

در یک نظریه‌پردازی نوین ــ که به دلیل توقف موقت فرآیندهای تولیدی این فناوری (که در ادامه توضیح داده خواهد شد) هنوز به مرحله اجرا نرسیده ــ امکان کاهش مدت تولید از 60 روز به 15 روز و نیز امکان برداشت کامل قارچ تولیدی یعنی ارتقاء بهره‌وری از 25 درصد به 100 درصد در دستور کار قرار دارد.

مفهوم و نتیجه این تحول آن است که قیمت تمام‌شده قارچ، که اکنون به‌طور متداول حدود یک میلیون ریال برای هر کیلوگرم است، می‌تواند به حدود 150 هزار ریال کاهش یابد. چنین تحولی، ظرفیت آن را دارد که تمامی فرآیندهای تولید غذا برای انسان، دام، طیور و آبزیان را دگرگون سازد و زمینه‌ساز شکل‌گیری اقتصاد نوین کشاورزی شود.

این ایده‌پردازی از آنجا آغاز شد که در فرآیند تولید قارچ، مرحله زایش ریسه‌ها درون کمپوست حدود 25 روز و مرحله رویش، تولید و برداشت در سه مرحله طی 60 روز انجام می‌شود. از سوی دیگر، مقدار ریسه‌های تولیدشده در مقایسه با قارچ برداشت‌شده، حدود 2 تا 3 برابر است که با کمپوست به عنوان ضایعات دفع می‌شود.

در دهۀ هفتاد، پژوهشی در مرکز تحقیقات کشاورزی جهاد سازندگی بوشهر انجام شد که طی آن، بستر تولید قارچ از فرآوری سرشاخه‌های نخل تهیه شد و پس از برداشت قارچ، این بستر با یک مرحله فرآوری دیگر، به خوراک دام تبدیل شد. این دستاورد همچنان ذهن را به سمت امکان‌پذیری مصرف کمپوست و بستر تولید قارچ برای تغذیه انسان، دام، طیور و آبزیان سوق می‌دهد.

پاسخ به اینکه با چه مواد و چگونه این امر ممکن است، از محورهای مورد توجه در نظریه‌پردازی مذکور است که در سطح اولیه چاره‌جویی شده و در صورت نهایی شدن، تحولی بنیادین خواهد آفرید.

7) دستاوردهای متحول‌کننده

یک شرکت دانش‌بنیان با معرفی کود فناورانه ارگانیک، موفق به کاهش مصرف آب تا 70 درصد، افزایش تولید تا 30 الی 50 درصد و کاهش هزینه‌های تولید بیش از 30 درصد شده است. این فناوری، تحولی زودبازده در این حوزه را نوید داده است.

این مسیر، افق‌های تازه‌ای از افزایش بهره‌وری در تولید قارچ، و در آینده، در سایر محصولات کشاورزی را پیش‌رو می‌گذارد. همچنین، ایده ایجاد شهرک‌های جامع و مولد کشاورزی با محوریت تولید قارچ و صنایع وابسته، که امکان توأمان تولید، سکونت و اشتغال را فراهم می‌سازد، چشم‌اندازی تحول‌آفرین در مسیر تحقق امنیت غذایی قارچ‌پایه ترسیم می‌کند؛ مسیری که می‌تواند در عین حال چاره‌ساز معیشت، مسکن، زادآوری، اشتغال‌زایی و تولید دانش‌بنیان باشد.

بی‌تردید، دستاوردهای تحول‌آفرین در همین‌جا متوقف نخواهد شد. تولید سوخت زیستی در این شهرک‌ها نیز می‌تواند پاسخی جدی به چالش ناترازی انرژی باشد.

پاسداری از خون شهیدان خدمت، مقاومت و جنگ‌های تحمیلی، و فراهم‌سازی عزم ملی برای قدردانی از ملتی مقاوم، آرمان‌خواه و متحد که با جان و مال خویش از سرزمین‌شان حفاظت کرده‌اند، اقتضا می‌کند که با اقتدار، موانع نابخردانه برطرف شوند و جوانان، دانشمندان و کارآفرینان تحول‌آفرین نه‌تنها حمایت، بلکه به‌عنوان نماد افتخار شناخته شوند؛ و تندیس‌های آنان در ورودی عرصه‌های تولید و کارآفرینی نصب شود تا موجب سربلندی ملی گردد.

امروز، بیش از هر زمان دیگر، نیازمند امیدآفرینی، رفع موانع، توسعه کسب‌وکار و شکوفایی اقتصاد مردمی هستیم.

هر لحظه غفلت، می‌تواند فاجعه‌بار باشد، و هر اقدام امیدآفرین، می‌تواند تحول‌آفرین باشد.

انتهای پیام/