حجت‌الاسلام‌والمسلمین عباسعلی باباگل‌زاده سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان قم و پژوهشگر تاریخ تشیع؛ به مناسبت ایام ماه محرم در یادداشتی نوشت: محله تاریخی چهل‌اختران در شهر مقدس قم، فراتر از کوچه‌ها و خانه‌های قدیمی‌اش، حامل یک شناسنامه زنده از آیین‌های دینی شیعه است؛ آیینی که در قالب هیأتی مردمی؛ اما ریشه‌دار، با عنوان «هیأت چهل‌اختران» هر سال در محرم، به ویژه روز عاشورا، قله شکوه و معنای خود را آشکار می‌سازد. این هیأت که با شماره ۱۵۰۰ در فهرست ملی میراث‌فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده، نه تنها یکی از قدیمی‌ترین دسته‌های عزاداری قم؛ بلکه نمادی از پیوند دین، هویت و حافظه جمعی مردم این منطقه است.
ریشه‌ها و قدمت: از خاندان تا خیمه
بنا بر شواهد تاریخی و روایت‌های شفاهی معتبر، هیأت چهل‌اختران سابقه‌ای بیش از چهار قرن دارد و از دوره صفویه تاکنون، به صورت پیوسته و مردمی برپا شده است. این دسته عزاداری، برخاسته از یک هویت سادات‌محور است؛ ساکنان اصلی این محله، از نسل‌های نوادگان حضرت موسی مبرقع(ع) هستند و همین نسب شریف، قداست خاصی به مراسم داده است.
حضور سادات با دستارهای سیاه و عبای سبز در صف اول دسته، نه صرفاً نماد تشخص خانوادگی؛ بلکه تجلی مسئولیت تاریخی یک نسل برای حفظ شعائر حسینی است. در کنار آنان، بیماران و حاجتمندان، با لباس‌های سفید و نذورات ویژه، در بخش میانی صفوف جای می‌گیرند؛ گویی به یک میعادگاه شفابخش قدم گذاشته‌اند.
امام رضا (علیه‌السلام) هشتمین امام شیعیان می‌فرمایند: «کان أبی إذا دخل شهر المحرم لا یُری ضاحکًا، وکانت الکآبة تغلب علیه»؛ پدرم امام کاظم (علیه‌السلام) وقتی ماه محرم فرا می‌رسید، خندان دیده نمی‌شد و اندوه بر او چیره می‌گشت. (عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۹۷)
آیین‌ها: روایت عاشورا در زبان مردم
آیین‌های هیأت چهل‌اختران، پیوندی عمیق با ریشه‌های فرهنگ دینی دارد. از شب اول محرم، با برافراشتن پرچم سیاه در صحن امامزاده، تا چاوشی‌خوانی سحرگاهی، آماده‌سازی خیمه و برگزاری مراسم خاص در شب تاسوعا، تمام اجزای این آیین، حامل نمادها و نشانه‌هایی از عاشورا هستند.
نقطه اوج این مراسم، در روز عاشورا و با حرکت دسته عزاداری از حرم امامزاده موسی مبرقع(ع) به سمت حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س) اتفاق می‌افتد. این مسیر نمادین، با اشک، نوحه، نظم و وقار طی می‌شود؛ گویی تمام محله در یک حرکت واحد، مشق وفاداری به کاروان عاشورا می‌کند. صدای نوحه‌ها نه با بلندگو؛ بلکه با حلقه‌های جمعی مردان، با ریتم سنتی و با لحن حزن‌آلود و بی‌تصنع طنین‌انداز می‌شود. هیچ تکنولوژی‌ای جای دستان بر سینه، صدای هم‌نفسان، و نگاه‌های خیره به پرچم را نمی‌گیرد.
امام جعفر صادق (علیه‌السلام) ششمین امام شیعیان فرمودند: «نَفَسُ الْمَکْرُوبِ لَنَا تَسْبِیحٌ، وَهَمُّهُ لَنَا عِبَادَةٌ»؛ آه کشیدن انسان دلتنگ برای ما، تسبیح است و اندوه او عبادت است. (الکافی، ج۲، ص۲۰۰)
جامعه، هویت و بازآفرینی
هیأت چهل‌اختران یک مناسک صرف نیست؛ بلکه «بازآفرینی هویت دینی» در دل یک محله سنتی است. این مراسم، نه در اختیار یک نهاد رسمی؛ بلکه در دست مردم، سادات، نوجوانان، پیرغلامان و خادمان محله است که از کودکی در آن رشد کرده‌اند. نسل به نسل، مفاهیمی مانند آزادگی، ولایتمداری، توسل و همبستگی اجتماعی از طریق همین آیین، منتقل شده‌اند.
در عصری که تجربه زیسته دینی در خطر تقلیل به مناسک سطحی یا محتواهای رسانه‌ای است، هیأت چهل‌اختران یک نمونه نادر از پیوند دین با زمین، مردم، مکان و حافظه است. این آیین، عاشورا را نه به روایت تاریخ، بلکه به روایت دل و زبان مردم بیان می‌کند. هر سال، هر نسل، دوباره حسین(ع) را با چشم دل می‌بیند و کربلا را در حیاط امامزاده و خیابان‌های قم بازسازی می‌کند.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «من جلس مجلسًا یُحیی فیه أمرُنا، لم یمت قلبُه یوم تموت القلوب»؛ کسی که در مجلسی بنشیند که در آن امر ما (اهل بیت) زنده شود، دلش نمی‌میرد در روزی که دل‌ها می‌میرند. (بحارالأنوار، ج ۴۴، ص ۲۷۸)
عاشورا؛ زبان گویا و زنده تشیع
آیین عزاداری هیأت چهل‌اختران، تنها یک مناسک دینی نیست؛ بلکه نمایش زنده هویت شیعی و پایداری بر مکتب اهل بیت (علیهم‌السلام) است. این حرکت مردمی، مصداق بارز حدیث شریف امام صادق (علیه‌السلام) است که فرمود: «احیوا أمرنا، رحم الله من أحیا أمرنا»؛ زنده نگه‌دارید امر ما را، خدا رحمت کند، کسی را که امر ما را زنده نگه دارد. (الخصال، ج۲، ص۵۴۰)
این هیأت، از دل محله‌ای برخاسته که عشق به ولایت و ولایتمداری در تار و پود آن جاری است. از صفوف سادات گرفته تا نوای سحرگاهی چاوشی‌خوان‌ها، همه و همه گویای آن است که این آیین، نه برای تکرار گذشته؛ بلکه برای ساختن آینده‌ای بر پایه نور حسین(ع) بر پا شده است.
عاشورا، محور هویتی و تربیتی تشیع است؛ مدرسه‌ای که در آن «آزادگی» آموخته می‌شود و هیأت چهل‌اختران، یکی از زنده‌ترین کلاس‌های این مکتب است. این آیین، دل‌ها را پیوند می‌زند، نسل‌ها را به هم متصل می‌کند و هر سال، روح تازه‌ای در پیکره دینداری جامعه می‌دمد. در دنیای پرشتاب و گاه بی‌هویت امروز، این هیأت، نه تنها پناهگاهی برای دل‌های عاشق، بلکه فانوسی برای راه جوانان و آینده‌سازان است.
تا زمانی که دل‌هایی برای حسین(ع) می‌تپد و گام‌هایی برای زنده نگه‌داشتن کربلا برداشته می‌شود، هیأت چهل‌اختران نیز خواهد درخشید؛ همچون چراغی که نه خاموشی می‌شناسد، نه غروب.
انتهای پیام/
