بادی تیز از شانههای کوه میگذرد، ناقوس کهن در سکوت میپیچد و سنگهای تیره از روزگاران دور حرف میزنند. اینجا مجموعه آثار رهبانی ارامنه در شمالغرب ایران است؛ سه کلیسای کهن که در بازهای میان سدههای هفتم تا چهاردهم میلادی شکل گرفتهاند و امروز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدهاند: قرهکلیسا (تادئوس مقدس)، کلیسای سنت استپانوس و کلیسای زور زور.
این بناها فقط نمونههایی از معماری مسیحی نیستند؛ میراثی زندهاند که هنوز هم هر ساله هزاران زائر و گردشگر را از چهار گوشه دنیا به ایران میکشانند. اگر دنبال روایت تاریخی، گالری عکس و ریزهکاریهای معماری این بناها هستید، در ادامه با دستی بر ایران همراه شوید.
میان کوههای آذربایجان به نیایشگاههایی برخوردم که از کهنترین عبادتگاههای مسیحیاناند و زیباییشان با بهترین بناهای مذهبی اروپا پهلو میزند.
-ژان شاردن
نمایش
جزئیات مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران
بررسی تکتک این بناها به درک عمیقتر و شناخت دقیقتر از ارزشهای تاریخی و هنریشان کمک میکند.
قره کلیسا
قرهکلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس که به «کارا کلیسا» نیز شناخته میشود، در شهرستان چالدرانِ آذربایجان غربی قرار دارد. این بنا بر آرامگاه سنت تادئوس، از حواریون حضرت عیسی(ع)، بنا شده است. پس از خاکسپاری تادئوس در این نقطه، نخست دیر کوچکی بر مزارش ساخته شد و سپس به کلیسایی باشکوه بدل گردید. واژهی «کارا» در زبان آذری به معنای «بزرگ و فراگیر» است که در گذر زمان به «قره» تغییر یافته است.
پیکرهی کلیسا از دو بخش تشکیل میشود:
- بخش کهنتر با سنگهای تیره
- بخش تازهتر با سنگهای روشن
در یورش مغولان، بخش بزرگی از این اثر شاخص از مجموعه رهبانی تخریب شد؛ اما در عهد هلاکوخان، خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند و معمار برجسته ایرانی، آن را مرمت کرد.
این یادگار ثبتشده جهانی، بهعنوان نخستین کلیسای جامع در جهان مسیحیت شناخته میشود.
معماری قره کلیسا
قرهکلیسا در میان آثار رهبانی ارامنه ایران معماری ویژهای دارد. برخلاف بسیاری از کلیساهای همدوره که بر نقشهای مربع بنا شدهاند، این کلیسا بر پلان مستطیل شکل گرفته و بر فراز تپهای در ناحیه کوهستانی چالدران نشسته است.
دیوارهای ستبر پیرامونی و شیوه ساخت، کارکرد دفاعی بنا را تداعی میکند؛ گویی با دژی روبهرو هستیم. پنج برج دیدهبانی نیز اطراف محوطه را پوشش میدهند.
کلیسای جامع تادئوس در مجموع ۴۷ اتاق دارد که به استفاده راهبان، طلاب علوم دینی و نویسندگان اختصاص داشته است. در حیاط، شماری سنگقبر و حوضی قدیمی به چشم میخورد.
آیین زیارت قره کلیسا
هر سال، از اواخر خرداد تا اوایل مرداد و همزمان با سالروز شهادت تادئوس مقدس، مسیحیان از کشورهای گوناگون در این مکان گرد میآیند تا با زیارت آرامگاه و برپایی آیین عشای ربانی و قربانی، یاد او را زنده نگه دارند.
کلیسای سنت استپانوس
این بنا نیز از ارکان مهم مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران است و پس از کارا کلیسا، دومین کلیسای برجسته ارامنه در کشور به شمار میآید. نام آن از «استفانوس/استفان» نخستین شهید مسیحیت که در اورشلیم سنگسار شد، گرفته شده است.
کلیساهایی با این نام در گوشه و کنار جهان دیده میشود. همچنین بهسبب تخریبهای گسترده طی تاریخ، گاه از آن با عنوان «کلیسا خرابه» یاد شده است. سبک معماری بنا آمیزهای از سنتهای اورارتویی، اشکانی و رومی است.
نخستین بنای نیایشی این محل در روزگار اشکانیان به دست «ناتانائیل» ساخته شد؛ اما تاریخ احداث صومعه به قرن هفتم میلادی بازمیگردد. در سده دهم، مجموعه گسترش یافت و تا پیش از خرابی در کشاکش جنگهای سلجوقیان و عثمانیان، مرکز آموزش ارامنه بود. در قرن سیزدهم، با صلح نسبی میان ایلخانیان و ارامنه، بازسازی انجام شد و سپس در دورههای صفوی و قاجار مرمتهایی صورت گرفت. در سده بیستم نیز چند نوبت بازسازی رخ داده است.
معماری کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در دشتـی سرسبز جا گرفته و حصار سنگی با هفت برج دیدهبانی آن را در بر گرفته است؛ منظری که یادآور دژهای ساسانی است. درِ باروی مجموعه دری چوبی و آهنکوب است. سه جزء اصلی بنا عبارتاند از: برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال.
ورودی نمازخانه با منبتکاری نفیس از دوره قاجار آراسته شده و پیشانی تاقنما با نقشبرجستههایی از حواریون، فرشتگان و قدیسان مزین است. این کندهکاریها، تاقنماها، نیمستونها و مقرنسها نمونههای درخشان هنر معماری بهشمار میروند.
بر فراز ساختار ۱۶ضلعی، پوششی هرمی قرار گرفته است. فضای درونی به شیوهٔ باسیلیکا و شامل سه بخش ایوان، شبستان و محراب است. برج ناقوس درون گنبدی هشتضلعی و بر ایوانی دوطبقه در ضلع جنوبی نشسته و در بخش پایین گنبد تزئینات چشمنوازی دیده میشود. دیوارهای داخلی با نگارههایی همچون تصویر مریم مقدس و کودکی حضرت عیسی(ع) آراسته است.
راهرویی موسوم به «اجاق دانیال» نیز به دیوار شمالی متصل است. دانیال از قدیسان سده پنجم میلادی بود. این فضا سکویی بلند و میزی سنگی برای انجام غسل تعمید دارد و در زمان افزایش جمعیت، بهعنوان شبستان کمکی و محل برگزاری آیینها بهکار میرفته است.
در کنار کلیسا، دِیری ۹۰۰ ساله برای پذیرایی از زائران و مسافران قرار دارد.
اکتشافات انجامشده در کلیسای سنت استپانوس
در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، مرمت این مجموعه توسط کارشناسان میراث فرهنگی آغاز شد. طی کاوشها، میان دو تاق، بقایای استخوانهایی یافت شد که بهاحتمال متعلق به حواریون و قدیسان است. به گفته اسقف اعظم ارامنه تهران، این بقایا میتواند به پیکر «سنت جان» (یحیی بن زکریا) تعلق داشته باشد.
امروز کتیبهها و یافتههای تاریخی کلیسا در موزهای به نمایش درآمدهاند و در بخشی دیگر با ماکت و تصاویر، سایر آثار رهبانی ارامنه ایران معرفی میشود.
کلیسای زور زور (نمازخانه زور زور)، کلیسایی که جا به جا شد
این نیایشگاه را «زکریا»، اسقف اعظم کلیسای سنت تادئوس، بنیاد گذاشت. کلیسا در ماکو از توابع آذربایجان غربی ساخته شده و آخرین عضو برجسته از مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران به حساب میآید. زمان ساخت آن حدود سالهای ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی برآورد میشود.
در آغاز، اسقف «هومان یرزنگاسی» اداره کلیسا و آموزشهای دینی را بر عهده داشت. او لقب «زورزورتسی» را برای خود برگزید و بهتدریج نام کلیسا نیز به «زور زور» مشهور شد. با حضور او رونق چشمگیری در کلیسا پدید آمد و پس از کوچ وی، رونق کاهش یافت. در پی درگیریهای ایران و عثمانی در دوره صفوی، بنا متروک شد.
معماری کلیسای زور زور
ساختار بنا اتاقی سنگی با طرح صلیبی است که با سنگهای تراشخورده در اندازههای گوناگون، ستونهای کاذب و طاقهای نیزهای شکل گرفته و همانند بسیاری از کلیساهای ایرانی از الگوی معماری ارمنی پیروی میکند.
در سال ۱۳۶۶، با آغاز عملیات ساخت آببند مخزن «بارون» در دشت ماکو، خطر غرقشدن بنا جدی شد. با همکاری مهندسان ایرانی و ارمنی، تکتک سنگها شمارهگذاری و کلیسا به نقطهای امن در همان حوالی منتقل شد؛ جای جدید حدود ۶۰۰ متر با مکان نخستین فاصله دارد.
آثار رهبانی ارامنه ایران، میراثی از همنشینی فرهنگی و مذهبی در ایران
سه کلیسای معرفیشده، نزد مسیحیان جهان جایگاهی والا دارند. هر سال در واپسین روزهای ژوئن، بهویژه در کارا کلیسا، آیینهایی ویژه برگزار میشود که سفیران کشورهای مسیحی نیز در آن حضور مییابند. شمار زیادی از ارامنه سراسر جهان در این مراسم شرکت میکنند و حضور برای ایرانیان و علاقهمندان بینالمللی نیز ممکن است.
پرسشهای متداول دربارهی آثار رهبانی ارامنه ایران
اگر پاسخ خود را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاههای همین پست بنویسید تا در اولین فرصت پاسخ دهیم.
آثار رهبانی ارامنه ایران در چه مناطقی قرار دارند؟
🧭این مجموعه شامل کلیساها و صومعههای شاخص در شمالغرب ایران است:
- قرهکلیسا (تادئوس مقدس) در چالدران، آذربایجان غربی
- کلیسای سنت استپانوس در جلفا، آذربایجان شرقی
- کلیسای زورزور در ماکو، آذربایجان غربی
زمان پیشنهادی بازدید، مردادماه و همزمان با مراسم سهروزهٔ کلیسای تادئوس است.
قدمت آثار رهبانی ارامنه ایران به کدام دوره بازمیگردد؟
🕰️بیشتر این کلیساها و خانقاهها در فاصله سدههای هفتم تا چهاردهم میلادی ساخته شدهاند و طی قرون مختلف چندین بار مرمت شدهاند.
قدیمیترین کلیسای ایران کدام است؟
⛪«کلیسای تادئوس مقدس» یا «قرهکلیسا» در چالدران، کهنترین کلیسای فعال ایران و از قدیمیترینها در جهان مسیحیت محسوب میشود.
ماجرای کشف بقایای استخوان در کلیسای سنت استپانوس چه بود؟
🕯️سال ۱۳۸۴ هنگام مرمت، میان دو تاق بقایایی شامل استخوانهای منسوب به حواریون و قدیسان، بههمراه تختههای نگهدارنده، پارچههای زرد، موم، رنگ اخرا و دانههای کُندر پیدا شد که روایت نگهداری مُقدسات را تأیید میکند.
