هفتصد سال پیش، دلِ دشتهای پهناور زنجان شهری قد کشید تا نماد اقتدار ایلخانیان باشد؛ و در میانهاش، گنبدی برآمد که هنوز چشم از افق برنمیدارد. آرامگاه سلطانیه که در فهرست جهانی یونسکو جا دارد، با گنبد فیروزهای عظیمش تنها یک اثر شاخص معماری ایرانی–اسلامی نیست؛ یادداشت بلندپروازانهی پادشاهی است که میخواست روایت تاریخ را عوض کند.
این شگفتساخت که در روزگار سلطان محمد خدابنده (الجایتو) در سدهی چهاردهم میلادی پدید آمد، در آغاز برای انتقال مدفن امامان شیعه در نظر گرفته شد؛ اما با مخالفت عالمان نجف و کربلا مسیرش تغییر کرد. امروز سلطانیه فقط یک بنا نیست؛ بازخوانی ایمان، سیاست و هنر ایرانی است. اگر دنبال رمز و رازهای این گنبد، نقشهی موقعیت و مجموعه عکسهایش هستید، قدم به قدم با دستی بر ایران بیایید.
در دلِ دشت، ناگهان تاجی فیروزهای بر افق مینشیند؛ گنبد سلطانیه همچون نگینی بر پهنهی زنجان میدرخشد.
–هنری رنه دالمانی
نمایش
گنبد سلطانیه کجاست؟
آرامگاه سلطانیه در محدودهی شهری سلطانیه جای گرفته و شهرتش را بیشتر از گنبد بزرگ و شناختهشدهاش میگیرد. این یادگار تاریخی در نزدیکی مسیر قدیم زنجان–قزوین، حدود ۴۰ کیلومتری آن قرار دارد. اگر از آزادراه زنجان–قزوین رفتوآمد میکنید، خروجی «گنبد سلطانیه» واضح و در دسترس است. موقعیت دقیق آن را در لوکیشن زیر میبینید:
پیشینه تاریخی شهر سلطانیه
ردّ حیات در این ناحیه به هزارهی نخست پیش از میلاد میرسد؛ اما در دوران ارغونشاه، چهارمین پادشاه ایلخانی، اواخر سدهی سیزدهم میلادی، تصمیم گرفته شد این پهنه گسترش یابد. جایگاه سلطانیه میان مرو و مراغه – دو پایگاه مهم ایلخانی – و چراگاههای غنیاش برای اسبان، باعث شد ارغونشاه اقامتگاه تابستانی در آن بنا کند.
سه فرمانروای ایلخانی در شکلگیری سلطانیه نقش محوری داشتند: ارغونخان بنیانگذار شهر بود؛ سلطان محمد خدابنده در ده سال ارگ، مسجدها و بناهای حکومتی را افزود که اوج آن گنبد سلطانیه است؛ سپس سلطان ابوسعید تکمیل آن را پی گرفت. بعدها، غازانخان نیز ابتدا سودای توسعه سلطانیه را داشت، اما از آن گذشت و «شنبِ غازان» را در تبریز برپا کرد.
سلطانیه به دست استادکاران ایرانی بالید: کاروانسرا، مسجد و مراکز علمی در آن بنا شد و گنبد سلطانیه درست در قلب ارگ حکومتی قد کشید. پیرامون ارگ، دیواری به ارتفاع ۱۲ متر و پهنای ۸/۳ متر کشیدند که به گفتهی «حمدالله مستوفی»، چهار سوار پهلو به پهلو میتوانستند از فرازش بگذرند. پس از دیوار نیز خندقی برای محافظت افزوده بودند.
در روزگار شکوفایی، سلطانیه از کانونهای بازرگانی بود و صنعتگران و تجار از سراسر ایران بدان رفتوآمد میکردند. این شهر تا سدههای شانزدهم و هفدهم سکنه داشت و همراه تبریز در مسیر بازرگانی آسیا–اروپا ایستگاه مهمی به شمار میرفت. کاروانسراهای بسیار در مسیر ساخته شد که بعضی نزدیک شهر بودند. با درگذشت سلطان محمد اولجایتو، آهنگ رونق کاسته شد و شهر کمکم به خاموشی گرایید.
آغاز ساخت آرامگاه سلطانیه
چنانکه آمد، الجایتو قصد داشت مدفن امام علی(ع) و امام حسین(ع) را به سلطانیه منتقل کند، اما مخالفت فقیهان شیعه – به سبب ممنوعیت نبش قبر در اسلام – طرح را تغییر داد. از اینرو نقشهی بنا بازنگری شد و فرمان داد پس از مرگش پیکرش در سردابهی عمارت به خاک سپرده شود.
فرایند ساخت حدود ده سال به طول انجامید. طراحی کلی به فضلالله همدانی، وزیر مقتدر ایلخانی، نسبت داده میشود و معماری «سید علی شاه» با سههزار کارگر اجرای گنبد را پیش برد. آجرکاریها نیز نزدیک به سه سال زمان برد.
دربارهی محل دفن سلطان اختلافنظر هست: گروهی آرامگاه سلطانیه را مدفن او میدانند، برخی نیز کاربری بنا را مسجد جامع فرض کرده و معتقدند پیکر سلطان در بنای پیوسته به مسجد دفن شده است. روایت دیگری هم از دفن او در کوههای اطراف سلطانیه سخن میگوید.
بنای گنبد و آرامگاه سلطانیه
ایلخانیان استاد ساخت بناهای سترگ بودند و گنبد سلطانیه اوج هنر آن عصر است: بزرگترین گنبد آجری جهان و یکی از سه گنبد مرتفع شاخص، کنار کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس و ایاصوفیه استانبول.
نشانهها میگویند پیرامون آرامگاه، مجموعهای بزرگتر از امروز بوده: از بازار و بیمارستان تا خانقاه؛ وسعتی حتی دو برابر بازار نقشجهان.
راز تمایز گنبد سلطانیه در مهندسی بدیعش نهفته است؛ معماران ایرانی با بهرهگیری از روشهای پیشرو در تناسبات فضایی، سازه و آرایهها، بنایی ساختند که هنوز درسآموز است.
مصالح غالب، آجر و ساروج است؛ طرح بر پایهی مستطیلی با فضاهای حاشیهای پیرامون گنبدخانه شکل گرفته و چهار رکن اصلی دارد: گنبدخانه، سردابه، تربتخانه و منارهها که در ادامه میآیند.
گنبدخانه سلطانیه
گنبدخانه هشتضلعی است با هشت ورودی؛ نمادی از هشت در بهشت. چهار درِ اصلی در جهات جغرافیایی و چهار درِ فرعی دیگر در اضلاع میانی قرار گرفتهاند.
بیشترین آرایهها در همین بخش کار شده است. گرداگرد طبقهی بالا اتاقهایی با سه تاق و پنجره در هر ضلع میبینید که با آجرهای رنگی و گچبریها آراستهاند. از همکف، پلکانی به طبقهی فوقانی راه دارد. محرابی بلند در طبقهی اول با کتیبههای برجستهی قرآنی خودنمایی میکند. کف با مرمر سپید فرش شده و جلای یکدست به فضا داده است.
گنبدِ دوقشره حدود ۵۰ متر ارتفاع و ۲۵ متر قطر دارد و وزنی نزدیک به ۲۰۰ تُن. اتصال بخشها با تیرهای چوبی دندانهدار از چوب کاجِ آغشته به روغنهای ویژه انجام شده تا فشارهای سازهای مدیریت شود.
پیشتر در عهد ساسانی گنبد دوپوسته ساخته میشد، اما شیوهی اجرای دوقشرهی موازی با فاصلهی اندک در سلطانیه نوآورانه بود.
شگفتی دیگر پیِ کمعمق بناست: ژرفایی حداکثر ۹۰ سانتیمتر. بااینهمه، بنا از بیش از ۳۰۰ زمینلرزه جان به در برده و با وجود آسیبهایی هنوز استوار است.
تربتخانه
تربتخانه در جنوب گنبدخانه و بهاحتمال پس از اتمام سازهی اصلی افزوده شده است. پس از انصراف سلطان از انتقال اجساد ائمه(ع)، فرمان داد خاک مزارات ایشان در آرایههای این بخش بهکار رود. بر محراب و سرِ در با تربتِ کربلا آیاتی به خط کوفی و ثلث نگاشتهاند.
این فضا با کاشیهای زرین جلوهگری میکند. میان تربتخانه و گنبدخانه زمانی دری بزرگ از مس و طلا بود که امروز نشانی از آن نیست.
سردابه
سردابه زیر تربتخانه واقع است و ورودیاش در گنبدخانه. شیوهی تدفین در میان ایلخانیان – مانند نیاکانشان – دفن در سردابه بوده است. اثری از قبور آشکار دیده نمیشود، اما روایتهایی از دفن برخی بزرگان ایلخانی در اینجا وجود دارد.
دالانهای تودرتو در سردابه احتمالاً کاربرد آیینی داشتهاند. حتی برخی گمانهها از گرایشهای واپسینِ سلطان به آیینهای شمنی و برگزاری آیینها در این دالانها سخن میگویند.
هشت مناره گنبد سلطانیه
در گوشههای هشتضلعی بنا، رشتهای از هشت مناره نشسته که چون حلقهای پیرامون گنبد کبودرنگ را در آغوش گرفتهاند. نمای بیرونی سادهتر از درون است و شکوه واقعی در فضای داخلی رخ مینماید.
منارهها کارکردهای مؤذنخانه و دیدهبانی داشتهاند؛ اما وظیفهی پنهانترشان مهار رانش جانبی گنبد است. فشار دایرهای گنبد در گذر زمان به اطراف میرود و این هشت ستونِ گوشهای با توزیع نیروها، هم پایداری سازه و هم تابآوری لرزهای آن را افزایش دادهاند. البته بسیاری از بخشهای منارهها در طول زمان فروریخته است.
تزئینات داخل گنبدخانه
طیف آرایههای بهکاررفته در بنا گسترده است. از جمله:
- نقوش آجری و آجرچینیهای تزئینی
- گچبریهای برجسته و تزئینی
- کتیبههای قرآنی و نوشتاری
- کاشیکاریهای معقلی و زرینفام
- نقاشیهای دیواری و رنگآمیزی
- آرایههای سنگی
- جزئیات چوبی سازه و تزئین
حدود دههزار مترمربع سطح تزئینی در کالبد بنا کار شده که بخشی از آنها در گذر زمان آسیب دیده است. دیوارهای داخلی با گچ و آجر لعابدار پوشانده شده و کتیبهها با گچ و گاه آجرِ لعابدار شکل گرفتهاند. سقف ایوان زیر گنبد – که از بیرون هم دیده میشود – با نقوش هندسی نارنجیرنگ، گلوبوته و کتیبهها آراسته است.
کتیبههای دینی در اندازههای متنوع و به خطوط کوفی و ثلث پدید آمدهاند. پژوهشها نشان میدهد محتوای برخی کتیبهها بازتابدهندهی دستاوردهای سیاسی و مذهبی عصر اولجایتو است.
موزه گنبد سلطانیه
کنار ورودی گنبد، موزهای کوچک قرار دارد که یافتههای محوطه نگهداری میشود: پیسوزهای سفالی، کاشیهای زرنگار و شماری سکههای مسی و نقرهای.
بازسازی بنای سلطانیه
سال ۱۳۴۸ خورشیدی گروهی از مرمتگران ایتالیایی کار احیا و مرمت این شاهکار را آغاز کردند و تا ۱۳۵۷ ادامه دادند. ظرافت تزیینات و ابعاد سازه مرمت را دشوار کرده بود. پس از آن نیز دورههای دیگری از مرمت انجام گرفت. امروزه داربستهایی درون گنبدخانه برای اقدامات حفاظتی وجود دارد که ریشه در دورهی پهلوی دارد.
عکس های گنبد سلطانیه زنجان
عکاس تصاویر: صادق میری
پرسشهای متداول دربارهی آرامگاه سلطانیه
اگر پاسختان را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاههای همین مطلب بنویسید؛ سوال را مطرح کنید تا سریع رسیدگی و پاسخ داده شود.
آرامگاه سلطانیه چه زمانی و به فرمان چه کسی بنا شد؟
🕌فرایند ساخت بین سالهای ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی (۶۹۵–۷۰۱ ه.ق) و به دستور سلطان محمد خدابنده، هشتمین پادشاه ایلخانی، در حوالی زنجان انجام شد.
علت ثبت سلطانیه در فهرست یونسکو چیست؟
🗺️گنبد دوپوستهی آجری با ابعاد بیرقیب، مهندسی سازهای خلاق و آرایههای آذری – از کاشی تا مقرنس – سلطانیه را به نمونهای کممانند در تاریخ معماری جهان تبدیل کرده است.
مرمتهای انجامشده بر سلطانیه و وضعیت امروز بنا چگونه است؟
🧱در چندین مقطع مرمت صورت گرفته؛ از همکاری کوتاهمدت تیم ایتالیایی در دههی ۱۳۴۰–۵۰ تا اقدامهای بعدی. با این حال، بخشی از کاشیهای فیروزهای و پوشش نما آسیب دیده و بازآفرینی کامل آرایهها هنوز چالشبرانگیز است.
کاربری اصلی مجموعهی سلطانیه چه بوده است؟
🎗️هستهی بنا برای آرامگاه سلطان محمد خدابنده و برگزاری آیینهای تشییع طراحی شد؛ تربتخانه نیز برای نگهداری خاک مزارات مقدس در نظر گرفته شد.
مهمترین ویژگیهای سازه و معماری گنبد سلطانیه کداماند؟
- گنبد دوقشره با نسبتهای چشمگیر و پایداری مثالزدنی
- کاشیکاریهای هندسی و گیاهی متنوع در سطوح داخلی و بیرونی
- مقرنسها و گچبریهای لایهلایه با خطوط کوفی و ثلث
- بهکارگیری آجر و تمهیدات سازهای برای افزایش تابآوری لرزهای
